Phát hiện sớm một số bệnh ung thư nhờ chẩn đoán hình ảnh

Bài này nhà thuốc Ngọc Anh xin giới thiệu về phát hiện sớm ung thư bằng chẩn đoán hinh ảnh.

Bằng chứng khoa học đã chứng minh, bệnh ung thư nếu được phát hiện ở giai đoạn sớm thì khả năng chữa khỏi là > 70%. Đặc biệt, các chỉ định về chẩn đoán hình ảnh có ý nghĩa vô cùng quan trọng với giá trị đáng tin cậy.

Theo Viện nghiên cứu phòng chống ung thư, mỗi năm Việt Nam có khoảng 94000 người chết vì ung thư, đứng thứ 78/172 quốc gia tham gia vào nghiên cứu điều tra. Bên cạnh đó, xu hướng số người mắc ung thư ngày càng tăng dần và trẻ hoá. Sở dĩ tỷ lệ tử vong do ung thư ở nước ta thuộc hàng cao trên thế giới là do bệnh được phát hiện muộn. Bằng chứng khoa học đã chứng minh được rằng, nếu phát hiện ung thư ở giai đoạn sớm thì khả năng chữa khỏi là > 70%.

Những tiến bộ về công nghệ đã tác động trực tiếp đến lĩnh vực chẩn đoán hình ảnh y học, sử dụng thiết bị, máy móc hiện đại “nhìn” vào các cơ quan nội tạng trong cơ thể con người mà không cần phải mổ xẻ. Nhờ đó có thể “cắt” cơ thể thành từng lát mỏng, phóng đại những chi tiết nhỏ nghi ngờ bệnh lý, “quan sát” được chức năng hoạt động của bộ phận cơ thể… Đặc biệt, có thể phát hiện ung thư ở giai đoạn sớm, chưa biểu hiện triệu chứng hay chưa thể phát hiện được bằng bất kỳ xét nghiệm sinh hoá nào khác. Theo hội ung thư Mĩ, các phương pháp chẩn đoán hình ảnh được khuyến cáo rất chi tiết cho từng loại ung thư thường gặp bao gồm: ung thư phổi, vú, gan, tuyến giáp, đại trực tràng…

Ung thư phổi

Là ung thư thường gặp nhất, có tỷ lệ tử vong cao nhất trong các loại ung thư ở nam giới. Để phát hiện ung thư phổi, phương pháp thường quy nhất là chụp X- quang tim phổi. Trên phim chụp có thể thấy một khối mờ ở phổi tuy nhiên ít người biết rằng kết quả X-quang tim phổi chỉ giúp phát hiện được những khối u đã lớn. Vậy làm thế nào phát hiện được u phổi kích thước nhỏ?

Những người trên 40 tuổi có nguy cơ cao ung thư phổi (người hút thuốc chủ động hoặc thụ động, người làm việc trong môi trường khói bụi, có người thân bị ung thư phổi…) được khuyến cáo đi chụp cắt lớp vi tính ngực liều thấp mỗi năm một lần. Hiện nay, sự ra đời của các máy chụp cắt lớp đa dãy với liều nhiễm xạ tia X rất thấp đã giúp phương pháp chụp này coi như một phương pháp phát hiện sớm ung thư ở diện rộng. Những nghiên cứu ở Mĩ và châu Âu về áp dụng chụp cắt lớp ngực liều thấp (low dose CT scanner) cho thấy khả năng phát hiện sớm ung thư phổi cao gấp nhiều lần chụp X-quang thường quy.

Khi chụp cắt lớp ngực, rất nhiều người có một hoặc vài nốt mờ nhỏ trong phổi với kích thước 10mm. Nghiên cứu đã chứng minh, có khoảng 80% số nốt mờ này là lành tính và cần tiếp tục theo dõi bằng chụp cắt lớp sau một thời gian nhất định. Ngoài ra, trường hợp nghi ngờ không phải u lành thì các bác sĩ có thể tiến hành thủ thuật chọc kim vào khối u để lấy tế bào xét nghiệm khẳng định u lành hay ung thư. Việc chọc để lấy bệnh phẩm (gọi là sinh thiết) được thực hiện bởi bác sĩ chẩn đoán hình ảnh dưới hướng dẫn của máy chụp cắt lớp vi tính.

Máy chụp sẽ định vị chính xác vị trí của đầu kim sinh thiết vào khối u để bảo đảm chắc chắn lấy đúng bệnh phẩm từ khối u. Sau khi sinh thiết xong, người bệnh có thể ra viện trong ngày. Hiện nay, một số máy chụp cắt lớp cho phép quan sát hình ảnh theo thời gian thực giúp lấy được bệnh phẩm ở những vị trí rất khó như sát mạch máu, cạnh tim… mà trước đây là “vùng cấm” trong chẩn đoán ung thư phổi.

Ung thư vú

Ung thư vú là loại ung thư thường gặp hàng đầu ở phụ nữ với độ tuổi mắc bệnh ngày càng trẻ hóa. Nhóm phụ nữ nguy cơ cao mắc ung thư vú gồm những người có người thân cùng huyết thông bị ung thư vú, phụ nữ điều trị hormone sinh dục, dậy thì sớm, sinh nhiều con.

Cũng như các ung thư khác, đến khi có triệu chứng chảy dịch hoặc sờ được bằng tay thường bệnh đã ở giai đoạn muộn. Xét nghiệm máu cũng không có giá trị nhiều giúp phát hiện sớm ung thư vú bởi vì nồng độ CA 15-3 chỉ tăng trong 10% ung thư vú giai đoạn sớm và chất này cũng tăng trong một số bệnh lý khác. Vì vậy, việc phát hiện sớm ung thư vú nhờ cả vào các phương pháp chẩn đoán hỉnh ảnh: X-quang vú/cắt lớp vú, siêu âm, chụp cộng hưởng từ, sinh thiết dưới hướng dẫn hình ảnh.

Siêu âm vú có thể thấy được những u nhỏ nhưng hạn chế là không thấy được những nốt vôi hoá nhỏ vốn thường gặp trong ung thư vú. X-quang tuyến vú bổ trợ cho siêu âm do thấy được rất rõ những nốt vi vôi hoá nhưng độ phân giải không cao bằng siêu âm và thông tin rất ít ở người có vú đặc.

Chụp X-quang và siêu âm vú là hai phương pháp bổ trợ cho nhau trong việc phát hiện sớm ung thư vú. Những phụ nữ có nguy cơ cao hoặc phụ nữ trên 40 tuổi được khuyên nên đi chụp X-quang vú và siêu âm vú 6 – 12 tháng một lần để phát hiện những khối u tuyến vú còn rất nhỏ.

Trong tương lai, chụp X-quang vú sẽ được thay thế bởi chụp X-quang vú 3D (TOMOSYNTHESIS) hay còn gọi là chụp nhũ ảnh vú 3D. Ưu điểm của X-quang vú 3D là chụp được nhiều hướng khác nhau, tái tạo thành từng lát cắt mỏng cho độ phân giải cao hơn X-quang rất nhiều trong khi liều tia X vẫn ở mức rất thấp. Phương pháp chụp cắt lớp này đang được dùng rộng rãi ở nhiều nước phát triển.

Chụp cộng hưởng từ vú: là phương pháp mạnh nhất để chẩn đoán ung thư vú nhờ vào độ phân giải cao, có thể đánh giá được đến mức độ chuyển hoá của khối u. Phương pháp này đắt tiền nên chỉ định hạn chế ở những người đã phát hiện khối u trên các phương tiện khác nhưng chưa biết rõ bản chất.

Trong trường hợp cần thiết, khối u vú có thể được làm sinh thiết dưới hướng dẫn của siêu âm hoặc X-quang vú để khẳng định tính chất lành tính hay ác tính. Sinh thiết dưới hướng dẫn của siêu âm thường dùng hơn và thường là một thủ thuật ngoại trú, bệnh nhân có thể ra viện sau khi làm sinh thiết vài giờ. Việc sinh thiết cũng được tiến hành bởi các bác sĩ chẩn đoán hình ảnh can thiệp với định vị của hình ảnh thay vì chọc kim bằng sờ nắn như trước đây.

Ung thư gan

Ung thư gan là loại ung thư rất phổ biến ở Việt Nam, tỷ lệ mắc cao hơn rất nhiều so với các nước phát triển. Nguyên nhân của hiện tượng này là do sự lan tràn của virus viêm gan B và viêm gan C trong cộng đồng người Việt Nam. Nếu như vào đầu thế kỷ XX, Nhật Bản là nước đứng đầu thế giới về bệnh ung thư gan thì hiện nay cơ bản đất nước này đã kiểm soát thành công ung thư gan. Rất hiếm gặp bệnh nhân ung thư gan có kích thước lớn ở Nhật Bản, tại sao? Bởi vì ngoài việc tiêm chủng phòng bệnh viêm gan thì thăm khám sàng lọc phát hiện rất sớm khối u gan ngay từ khi có thể điều trị triệt để luôn được chú trọng.

Vậy phải làm gì để phát hiện ung thư gan ngay từ giai đoạn sớm? Trước hết, chúng ta cần biết rằng, 90% ung thư gan xuất hiện trên nền gan bệnh lý mạn tính. Bệnh lý mạn tính gồm viêm gan mạn, xơ gan, mang virus viêm gan C, viêm gan nhiễm mỡ… Ngoài ra, trên nền một bệnh gan mạn thì luôn tiềm tàng một nguy cơ xuất hiện ung thư trong đời sống của người bệnh. Như vậy trước hết, những người bị bệnh gan mạn là đối tượng nguy cơ cao cần phải sàng lọc định kỳ.

Những phương tiện hình ảnh sẽ giúp kiểm soát sự bùng nổ của ung thư gan, trước tiên phải kể đến siêu âm. Hiện nay khoa học đã chứng minh, độ xơ cứng của gan liên quan đến nguy cơ “mọc” khối ung thư gan. Siêu âm đàn hồi thế hệ mới nhất có thể định lượng hoá được độ cứng của gan. Bệnh nhân nguy cơ cao được khuyên nên đi siêu âm gan cứ 6 tháng một lần với siêu âm thường quy kết hợp với siêu âm đàn hồi đo độ cứng của gan và xét nghiệm chất chỉ điểm ung thư gan. Chụp cộng hưởng từ là phương pháp hình ảnh tốt nhất để phát hiện u gan giai đoạn sớm nhưng không áp dụng đại trà trên diện rộng do giá thành cao. Ưu điểm cua cộng hưởng từ là độ phân giải tốt nhất trong các phương tiện hình ảnh.

Sinh thiết gan được tiến hành bởi bác sĩ chẩn đoán hình ảnh dưới định hướng của siêu âm sẽ giúp xác định chính xác bản chất của khối u gan. Đây là một thủ thuật đòi hỏi bệnh nhân phải nằm nội trú và là kỹ thuật cuối cùng trong các bước để chẩn đoán ung thư gan. Hỗ trợ của công nghệ hiện nay cho phép kết hợp hình ảnh siêu âm với hình ảnh cắt lớp hoặc cộng hưởng từ theo thời gian thực trong sinh thiết những u gan ở vị trí rất khó mà trước đây nếu chỉ dựa vào siêu âm sẽ khó lấy được bệnh phẩm.

Ung thư tuyến giáp

Ung thư tuyến giáp được coi là “lành tính” nhất trong các loại ung thư. Tuy nhiên, nếu phát hiện ở giai đoạn muộn khi đã di căn hạch hoặc xâm lấn ra ngoài tuyến giáp thì tỷ lệ điều trị khỏi bệnh cũng rất thấp.

Để phát hiện sớm ung thư tuyến giáp, siêu âm là phương pháp lý tưởng nhất trong các phương tiện hình ảnh. Do tuyến giáp nằm nông nên siêu âm rất dễ dàng phát hiện ra một khối bất thường trong tuyến giáp. Tuy vậy, có một vấn đề là tuyến giáp thường có rất nhiều nhân và đến 90% số nhân tuyến giáp là lành tính. Những trường hợp u tuyến giáp nghi ngờ ác tính trên siêu âm, bệnh nhân sẽ được làm thêm kỹ thuật chọc tế bào hoặc sinh thiết khối u. Các kỹ thuật sinh thiết hoặc chọc tế bào được thực hiện dưới hướng dẫn của siêu âm cho phép lấy được đúng tổ chức trong khối u để xét nghiệm và là những kỹ thuật rất an toàn, hầu như không có tai biến gì.

Ung thư tuyến giáp thường gặp ở tuổi trên 40 với tỷ lệ nữ mắc nhiều hơn nam. Những người trên 40 tuổi được khuyên nên khám siêu âm tuyến giáp ít nhất 1 lần một năm.

Ung thư đại trực tràng

Ung thư đại trực tràng chiếm hàng thứ 5 trong số các loại ung thư và thường gặp ở độ tuổi trên 50. Tỷ lệ sống trên 5 năm của ung thư đại tràng ở giai đoạn I và giai đoạn III lần lượt là 94% và 8%!

Hội ung thư Mĩ khuyến cáo những người trên 50 tuổi nên:

Xét nghiệm máu trong phân mỗi năm một lần.
Chụp CT đại tràng nội soi ảo 5 năm một lần.
Soi đại tràng 5 năm một lần.
Chụp đại tràng đối quang kép 5 năm một lần.

Chụp CT đại tràng nội soi ảo được áp dụng nhiều nhờ sự ra đời của các máy chụp cắt lớp đa dãy. Các lát cắt ngang rất mỏng sẽ được phần mềm máy tính tái tạo lại như hình ảnh nội soi mà không phải luồn dây soi vào tất cả các đoạn của đại tràng. Trước khi chụp, người bệnh được làm sạch đại tràng bằng thuốc. Trong quá trình chụp, người bệnh sẽ được luồn một ống vào hậu môn để bơm căng đại tràng bằng khí carbonic. Chụp cắt lớp không xâm lấn nên bệnh nhân không cần gây mê hay bất kỳ thuốc an thần nào. Nếu bệnh nhân chuẩn bị tốt cùng với một máy chụp cắt lớp hiện đại (từ 128 dãy trở lên) thì kết quả nội soi ảo gần tương tự nội soi xâm lấn bằng ống soi.

Kết luận:

Không có một phương pháp chung cho tất cả các loại ung thư nhưng với sự phát triển của các kỹ thuật hình ảnh hiện nay, nếu vận dụng tốt từng phương tiện hình ảnh cho mỗi loại ung thư khác nhau thì khả năng phát hiện sớm bệnh là rất cao. Các kỹ thuật hình ảnh phát triển không chỉ giúp chẩn đoán phát hiện khối u ở giai đoạn còn rất nhỏ mà còn hỗ trợ cho bác sĩ điện quan trong sinh thiết chẩn đoán mức độ ác tính của bệnh cũng là mô hình mà các nước phát triển đang làm rất thành công…

Hiện nay, khoa Chẩn đoán hình ảnh – Bệnh viện Đại học Y Hà Nội với trang thiết bị hiện đại có thể đáp ứng được hầu hết các dịch vụ thăm khám, tầm soát phát hiện sớm những bệnh ung thư thường gặp. Bên cạnh đó, trình độ chuyên môn không ngừng được cập nhật theo xu hướng phát triển của thế giới từ lĩnh vực chẩn đoán sàng lọc, theo dõi tiến triển và can thiệp sinh thiết lấy bệnh phẩm và đều đang được thực hiện thường quy, góp phần đem lại hiệu quả điều trị tích cực.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Liberman L (2000) Percutaneous Imaging-guided core breast biopsy: state of the art at the millennium. AJR 174:1191-1199.

2. March DE, Coughlin BF, Barham RB, Goulart RA, Klein SV, Bur ME, Frank JL, Makari-Judson G (2003) Breast masses: removal of all US evidence during biopsy by using a handheld vacuum-assisted device-initial experience. Radiology 227:549-555.

3. Lattanzio V, Guerrieri AM, Giardina C (2001) Interventional breasts imaging: mammotome. Tumori 87:S10-S12.

4. Bear HD (1998) Image-guided breast biopsy: how, when, and by whom? J Surg Oncol 67:1-5.

Khoa Chẩn đoán hình ảnh Bệnh viện Đại học Y Hà Nội.