Định nghĩa và phân loại phản ứng màng xương

Nhà thuốc Ngọc Anh – Để tải bài viết Định nghĩa và phân loại phản ứng màng xương file PDF xin vui lòng click vào link ở đây.

Biên dịch: Trần Thị Thu

Nguồn: Radiopaedia Radiologyassistant.

Định nghĩa

Phản ứng màng xương là một phản ứng không đặc hiệu, xảy ra khi màng xương bị kích thích bởi khối u lành tính hoặc ác tính, chấn thương hay nhiễm trùng.

Giải phẫu

Màng xương là một lớp mô liên kết gồm bên ngoài là lớp sợi (chứa các fibroblast) và bên trong là lớp sinh xương (chứa các tế bào sinh xương – tiền thân của các osteoblast). Màng xương được gắn với xương bởi các sợi collagen rất chắc – gọi là thớ sợi Sharpey.

Phân loại

Phân loại theo tính chất lành tính và xâm lấn: dựa theo diễn biến

• Phản ứng màng xương lành tính gặp trong các tổn thương lành tính như các khối u lành tính và sau chấn thương.
• Với các tổn thương lành tính, tiến triển chậm, màng xương có thời gian để tái tạo một lớp xương mới dày và tổ chức hóa thành lớp vỏ xương mới bình thường.
• Phản ứng màng xương lành tính trong Osteoid osteoma.
• Phản ứng màng xương dạng xâm lấn gặp trong các khối u ác tính nhưng cũng có thể gặp trong các tổn thương lành tính có tính chất xâm lấn như nhiễm trùng và Eosinophilic granuloma (bệnh Langerhans cell histiocytosis), Aneurysmal bone cyst, Osteoid osteoma, Hemophilia và trauma.
• Điển hình: màng xương có dạng nhiều lớp, vỏ hành, hoặc hình thành xương mới vuông góc với vỏ xương.
• Bên trái là Osteosarcoma với phản ứng màng xương gián đoạn và tam giác Codman.
• Ở giữa: Sarcoma Ewing với phản ứng màng xương dạng vỏ hành và tam giác Codman.
• Bên phải: nhiễm trùng với phản ứng màng xương nhiều lớp.

Phân loại theo hình thái

• Một lớp – Single layer
• Nhiều lớp – Multilayered
• Dạng đặc – Solid
• Tua gai – Spiculated:
  • Perpendicular (hair on end)
  • Divergent (sunburst)
  • Sloping (velvet)
• Phức tạp – Disorganized
• Tam giác Codman – Codman triangle.

Phản ứng màng xương một lớp

• Biểu hiện một lớp xương mới mỏng khoảng 1-2 mm từ bề mặt vỏ xương, có đậm độ đồng nhất.
• Đặc trưng cho các quá trình bệnh lý cấp tính hoặc bán cấp tính.
• Do sự xung huyết thụ động làm tăng hoạt động các tế bào tạo xương, hình thành lớp xương mới.

Nguyên nhân:

• Trẻ sinh non -> 6 tháng tuổi
• Giai đoạn sớm của quá trình liền xương
• Gãy xương mỏi
• Osteosarcoma
• Osteomyelitis
• Langerhans cell histiocytosis
• Metastasis
• Osteoid osteoma
• Aneurysmal bone cyst
• Sarcoma Ewing
• Giant cell tumor
• Leukemia
• Chronic venous insufficiency (suy tĩnh mạch mạn tính)
• BN suy tĩnh mạch mạn tính.
• Phim x-quang cho thấy phản ứng màng xương ở xương chày và xương mác, các nốt vôi hóa mô mềm (sỏi tĩnh mạch do giãn tĩnh mạch) ở phía trong xương chày.
• BN nam, 50 tuổi, tập chạy cường độ cao vài tháng,trước, biểu hiện đau cẳng chân âm ỉ, sưng nhẹ phía trong cẳng chân.
• Phim x-quang: bên phải có PƯMX không rõ ràng (dạng vô định hình), bên trái có PUMX dạng 1 lớp.
• Chẩn đoán của BN là gãy xương mỏi.

Phản ứng màng xương nhiều lớp

Phản ứng màng xương nhiều lớp hay dạng vỏ hành (onion skin) là nhiều lớp xương mới được hình thành song song ở gần vỏ xương. Nó biểu hiện cho mức độ xâm lấn trung bình.

Nguyên nhân:

• Osteosarcoma
• Acute Osteomyelitis
• Ewing Sarcoma
• Langerhans cell histiocytosis
• Bệnh lý phì đại xương khớp – Hypertrophic osteoarthropathy(HOAP)
• Bệnh nhân nam, 9 tuổi.
• Phim x-quang cho thấy phản ứng màng xương dạng vỏ hành ở đầu dưới xương đùi.
• Trên phim CT có hình ảnh phản ứng màng xương dạng vỏ hành và xâm lấn phá hủy xương ở đâu dưới xương đùi trái.
• Tổn thương phù hợp với Sarcoma Ewing ở đâu dưới xương đùi.
• Bệnh nhân nữ, 4 tuổi.
• Phim x-quang cho thấy tổn thương sáng không rõ ranh giới ở giữa thân xương đùi với phản ứng màng xương dạng vỏ hành. Chẩn đoán phân biệt bao gồm LCH và sarcoma Ewing.
• Hình ảnh MRI cho thấy phù tủy xương ở giữa thân xương đùi trái, phản ứng màng xương dạng vỏ hành, và phù mô mềm xung quanh. Không thấy khối liên quan.
• BN được sinh thiết cho chẩn đoán là LCH.

Phản ứng màng xương dạng đặc

Phản ứng màng xương dạng đặc có thể phát triển từ phản ứng màng xương 1 lớp hoặc nhiều lớp, hình thành một lớp xương mới trưởng thành ở gần vỏ xương. Nó biểu hiện cho quá trình bệnh lý diễn biến lâu dài.

Căn nguyên

• Osteoid osteoma
• Osteomyelitis
• Osteosarcoma
• Chrdosarcoma
• Fibrous dysplasia
• Non-ossifying fibromas (NOF)
• Osteoblastomas
• Ossifying fibromas
• Stress fractures
• Brodie abscess
• Chondroblastomas
• Giant cell tumors of bone
• Skeletal metastases
• Ewing sarcoma
• Simple bone cysts
• Hypertrophic osteoarthropathy (HPOA)
• Bệnh nhân nữ, 60 tuổi, biểu hiện tràn dịch khớp gối.
• Phim X-quang cho thấy phản ứng màng xương dạng đặc ở thân xương đùi, xương chày và xương mác.
• BN có chụp PET-CT cho thấy khối tăng hấp thu ở thùy trên phổi trái, sinh thiết là Adenocarcinoma.
• Ở những BN ung thư, không có căn nguyên khác gây phản ứng màng xương thì biểu hiện này phù hợp với HPOA.
• Bệnh nhân nam, 30 tuổi, đau về đêm, có đáp ứng với thuốc giảm đau.
• Phim x-quang cho thấy phản ứng màng xương dạng đặc và dày vỏ xương ở 1 /3 giữa xương đùi.
• Chẩn đoán là Osteoid osteoma.

Phản ứng màng xương dạng tua gai

• Phản ứng màng xương dạng tua gai là lớp xương mới được hình thành dọc theo các kênh mạch máu và thớ sợi Sharpey.
• Là quá trình phản ứng rất nhanh làm ngăn cản sự quá trình hình thành xương mới từ dưới màng xương.

Chia thành các nhóm:

Perpendicular (hair-on-end)

• Phản ứng màng xương thẳng đứng giống như hình chân tóc.
• Gặp trong:
  • Ewing sarcoma
  • Osteosarcoma

Divergent (sunburst)

Khi các tổn thương phát triển quá nhanh, màng xương không đủ thời gian để tạo ra một lớp xương mới, thay vào đó là các sợi Sharpey kéo dài ra theo các hướng khác nhau.

Căn nguyên:

• Osteosarcoma
• Hemangioma
• Osteoblastic metastasis:
  • Pro static
  • Bronchoalveolar
  • Carcinoid
  • Breast
  • Neuroblastoma
• Bệnh nhân nữ, sưng và đau cẳng chân.
• Phim x-quang có tổn thương ở giữa xương chày trái với phản ứng màng xương dạng tia nắng mặt trời và tam giác Codman và chất nền xương lờ mờ mây khói.
• Chẩn đoán phù hợp nhất là Osteosarcoma.
• Bệnh nhân nữ\ 25 tuổi, sưng và đau đầu dưới A xương đùi phải tăng dần.
• Phim x-quang cho thấy vùng xơ cứng không rõ ranh giới với phản ứng màng xương dạng tia nắng mặt trời ở đau dưới xương đùi, sưng nề phần mềm lân cận, không thấy gãy xương. Tổn thương phù hợp với Osteosarcoma.
• Gặp trong chodrosarcoma .

Phản ứng màng xương phức tạp

Phản ứng màng xương phức tạp biểu hiện là các gai xương mọc theo hướng rất lộn xộn. Chúng biểu hiện cho quá trình bệnh lý diễn ra rất nhanh.

Gặp trong:

• Osteosarcoma
• Metastasis
• Osteomyelitis
• Chondrosarcoma
• Ewing sarcoma
• Stress fracture
• Malignant fibrous histiocytoma
• Phản ứng màng xương dạng vô định hình ở bệnh nhân gãy xương mỏi.

Phản ứng màng xương tam giác Codman

• Tam giác Codman là phản ứng màng xương gặp trong các tổn thương xâm lấn, màng xương không đủ thời gian để cốt hóa như trong phản ứng màng xương một lớp và nhiều lớp, tạo thành góc với vỏ xương.

Tam giác Codman gặp trong các tổn thương xâm lấn:

• Osteosarcoma
• Osteomyelitis
• Ewing sarcoma
• Active aneurysmal bone cyst
• Giant cell tumor Metastasis
• Tam giác Codman trong Osteosarcoma.
• Bệnh nhân nam, 20 tuổi, sưng và đau chân phải 5 tháng nay.
• Phim X-quang cho thấy khối đậm độ mô mềm phía dưới khớp gối, vỏ xương mác bị bào mòn và dày lên, có phản ứng màng xương dạng tam giác Codman.
• Osteosarcoma ở một bệnh nhân nữ, phim x-quang có phản ứng màng xương dạng tia nắng mặt trời và tam giác Codman.
• Fibrous dysplasia, Enchondroma, NOF and SBC là những tổn thương xương phổ biến nhưng thường không có phản ứng màng xương trừ khi có gãy xương.

Xem thêm:

Bệnh còi xương: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và cách điều trị theo BMJ