Biên soạn và Hiệu đính

Dược sĩ Phan Hữu Xuân Hạo – Khoa Dược, Trường Y Dược – Đại học Duy Tân.

Danh pháp

Tên chung quốc tế

Aluminium hydroxide

Tên danh pháp theo IUPAC

aluminium (3+) trihydroxide

Nhóm thuốc

Thuốc kháng acid

Mã ATC

A – Đường tiêu hóa và chuyển hóa

A02 – Các Acid, thuốc điều trị loét dạ dày – Tá tràng và đầy hơi

A02A – Kháng Acid

A02AB – Các hợp chất của Nhôm

A02AB01 – Aluminium hydroxide

Mã UNII

5QB0T2IUN0

Mã CAS

21645-51-2

Cấu trúc phân tử

Công thức phân tử

AlH3O3

Phân tử lượng

78.004 g/mol

Cấu trúc phân tử

Nhôm hydroxyd có cấu trúc bao gồm 1 nguyên tử Al ở trung tâm nối với 3 nhóm OH.

Các tính chất phân tử

Số liên kết hydro cho: 3

Số liên kết hydro nhận: 3

Số liên kết có thể xoay: 0

Diện tích bề mặt tôpô: 3 Ų

Số lượng nguyên tử nặng: 4

Các tính chất đặc trưng

Điểm nóng chảy: 300°C

Điểm sôi: 300°C

Tỷ trọng riêng: 2.42 g/cm3

Phổ hồng ngoại: Đạt cực đại tại 3450cm-1

Độ tan trong nước: 0.0001 g/100 mL

Hằng số phân ly pKa: 4.07

Cảm quan

Nhôm hydroxyd có dạng bột kết tinh màu trắng, không mùi, không vị và hầu như không tan trong nước.

Dạng bào chế

Viên nang: 475 mg.

Viên nén: 300 mg, 500 mg, 600 mg

Hỗn dịch: 320 mg/5 ml, 450 mg/5 ml, 600 mg/5 ml, 675 mg/5 ml.

Độ ổn định và điều kiện bảo quản

Các dạng bào chế của nhôm hydroxyd nên được bảo quản trong bao bì gốc của nhà sản xuất, để ở nhiệt độ phòng từ 15 – 30°C.

Nguồn gốc

Nhôm hydroxyd được tìm thấy trong tự nhiên dưới tên gọi là khoáng chất gibbsite (hay hydrargillite) và ba dạng đa hình hiếm hơn của nó là bayerite, doyleite và nordstrandite. Theo đó, nhôm hydroxyd là chất lưỡng tính, có cả tính chất bazơ và tính axit.

Các hợp chất khác có liên quan chặt chẽ với nhau là nhôm oxit hydroxyd (AlO (OH)), và nhôm oxyd hoặc alumin (Al2O3), đều là thành phần chính của quặng bauxit nhôm.

Dược lý và cơ chế hoạt động

Nhôm hydroxyd là một loại muối vô cơ được dùng làm thuốc kháng acid. Theo đó, thuốc phản ứng với acid hydrocloric dư thừa trong dạ dày để làm giảm độ acid, dẫn đến làm giảm các triệu chứng loét dạ dày – tá tràng, ợ chua, ợ nóng, đầy bụng và trào ngược dạ dày – thực quản.

Tuy nhiên, nhôm hydroxyd có thể gây táo bón nên nó thường được uống cùng thuốc kháng acid chứa magnesi có tác dụng nhuận tràng như magnesi oxyd hoặc magnesi hydroxyd.

Hơn nữa, nhôm hydroxyd cũng gắn vào phosphat thức ăn ở dạ dày và ruột để tạo thành những phức hợp không tan và làm giảm hấp thu phosphat. Do đó, nhôm hydroxyd còn được dùng để điều trị tăng phosphat huyết ở bệnh nhân suy thận hoặc tăng năng cận giáp thứ phát. Tuy nhiên, sự tích lũy nhôm là một vấn đề cần xem xét.

Ngoài ra, nhôm hydroxyd cũng được dùng làm tá dược trong vắc xin hấp phụ nhưng gần đây có báo cáo về phản ứng phụ do nhôm gây ra.

Ứng dụng trong y học

Dưới tên chung là “algeldrate”, nhôm hydroxyd được sử dụng làm thuốc kháng acid ở người và động vật (chủ yếu là mèo và chó). Theo đó thuốc được ưa chuộng hơn các chất khác như natri bicarbonate vì Al(OH)3 không hòa tan và không làm tăng độ pH của dạ dày trên 7, đồng thời không kích hoạt dạ dày tiết acid dư thừa.

Nhôm hydroxyd cũng được sử dụng để kiểm soát tình trạng tăng phosphat trong máu ở người và động vật bị suy thận. Theo đó, khi thuốc vào cơ thể sẽ liên kết với phosphat trong ruột và làm giảm lượng phosphat có thể được hấp thụ.

Nhôm hydroxyd kết tủa còn được sử dụng như một chất bổ trợ trong một số vắc xin (ví dụ: vắc xin bệnh than). Một trong những tên thương hiệu nổi tiếng về là Alhydrogel, do Brenntag Biosector sản xuất. Vì nhôm hydroxyd có khả năng hấp thụ tốt protein nên nó cũng có chức năng ổn định vắc xin bằng cách ngăn không cho protein có trong vắc xin kết tủa hoặc dính vào thành hộp trong quá trình bảo quản.

Công thức vắc xin có chứa nhôm hydroxyd có thể kích thích hệ thống miễn dịch bằng cách giải phóng axit uric và điều này thu hút mạnh mẽ một số loại tế bào đơn phân biệt thành tế bào đuôi gai. Các tế bào này lấy kháng nguyên mang đến các hạch bạch huyết và kích thích tế bào T và tế bào B. Do đó, nó dường như góp phần tạo ra một phản ứng Th2 tốt và rất hữu ích để tạo phản ứng miễn dịch chống lại các mầm bệnh bị ngăn chặn bởi các kháng thể.

Tuy nhiên, nó rất ít có khả năng kích thích phản ứng miễn dịch của tế bào (Th1), một loại phản ứng rất quan trọng để bảo vệ cơ thể chống lại nhiều mầm bệnh, cũng như không hữu ích khi kháng nguyên dựa trên peptide.

Dược động học

Sau khi uống, nhôm hydroxyd phản ứng chậm với acid hydrocloric trong dạ dày để tạo thành nhôm clorid hòa tan, một số ít được hấp thu vào cơ thể. Các thức ăn trong dạ dày có thể làm cho thuốc ra khỏi dạ dày chậm hơn và kéo dài thời gian phản ứng của nhôm hydroxyd với acid hydrocloric dạ dày, dẫn đến làm tăng lượng nhôm clorid. Theo đó, khoảng 17 – 30% nhôm clorid tạo thành được hấp thu và đào thải một cách nhanh chóng qua thận ở người khoẻ mạnh.

Ở ruột non, nhôm clorid được chuyển nhanh thành các muối nhôm kiềm không tan, kém hấp thu, có thể là hỗn hợp nhôm hydroxyd, oxyaluminum hydroxyd, các loại nhôm carbonat kiềm và các xà phòng nhôm. Hơn nữa, nhôm hydroxyd cũng kết hợp với phosphat có trong thức ăn ở ruột non để tạo thành nhôm phosphat không tan, không hấp thu và bị đào thải qua phân.

Ngoài ra, nếu phosphat có trong thức ăn được đưa vào cơ thể với một lượng ít ở bệnh nhân có chức năng thận bình thường thì nhôm hydroxyd sẽ làm giảm hấp thu phosphat, giảm phosphat trong máu và giảm phosphat niệu, đồng thời tăng hấp thu calci.

In vitro, nhôm hydroxyd có thể gắn với muối mật tương tự như cholestyramin và ít bị hoà tan trong dịch vị để giải phóng anion làm trung hoà một phần acid.

Nhôm hấp thu được đào thải qua nước tiểu nên người bệnh bị suy thận có nhiều nguy cơ bị tích lũy nhôm, đặc biệt là ở trong xương, hệ thần kinh trung ương và nhiễm độc nhôm. Ngoài ra, nhôm hấp thu sẽ gắn vào protein huyết thanh như albumin và transferrin, do đó khó được loại bỏ bằng thẩm phân.

Phương pháp sản xuất

Hầu như tất cả nhôm hydroxit sử dụng cho mục đích thương mại đều được sản xuất theo quy trình Bayer. Theo đó, bauxit được hoà tan trong natri hydroxyd ở nhiệt độ lên đến 270°C. Sau đó, loại bỏ chất thải rắn và quặng đuôi bauxit rồi kết tủa nhôm hydroxyd từ dung dịch natri aluminat còn lại.

Ngoài ra, nhôm hydroxyd tạo thành này có thể được chuyển thành nhôm oxyd hoặc alumin bằng cách nung.

Độc tính ở người

Vao những năm 1960 và 1970, người ta cho rằng nhôm có liên quan đến các rối loạn thần kinh khác nhau, bao gồm cả bệnh Alzheimer. Tuy nhiên, các nghiên cứu dịch tễ học sau đó đã không tìm thấy mối liên hệ nào giữa việc tiếp xúc với môi trường hoặc nuốt phải nhôm với các rối loạn thần kinh. Mặc dù, dạng nhôm đường tiêm không được xem xét trong các nghiên cứu này.

Mặt khác, rối loạn thần kinh được tìm thấy trong các thử nghiệm trên chuột do bệnh Chiến tranh vùng Vịnh (GWI) gây ra. Theo đó, nhôm hydroxyd được tiêm với liều lượng tương đương với liều lượng được sử dụng cho quân đội Hoa Kỳ, cho thấy sự tăng tế bào hình sao phản ứng, tăng quá trình apoptosis của tế bào thần kinh vận động, đồng thời tăng sinh vi mô trong tủy sống và vỏ não.

Tính an toàn

Nhôm hydroxyd không được sử dụng cho trẻ nhỏ tuổi vì nguy cơ nhiễm độc nhôm, đặc biệt là trẻ bị mất nước hoặc suy thận.

Đối với phụ nữ mang thai, thuốc được coi là an toàn, tuy nhiên nên tránh dùng liều cao kéo dài.

Ngoài ra, mặc dù một lượng nhỏ nhôm có thể bài tiết qua sữa, nhưng nồng độ này không đủ để gây tác hại đến trẻ bú mẹ.

Tương tác với thuốc khác

Sử dụng đồng thời nhôm hydroxyd với tetracyclin, digoxin, indomethacin, muối sắt, isoniazid, alopurinol, benzodiazepin, corticosteroid, penicilamin, ranitidin, ketoconazol, phenothiazin, itraconazol có thể làm giảm sự hấp thu của các thuốc này. Do đó, cần uống các thuốc này cách xa nhôm hydroxyd.

Lưu ý khi sử dụng Nhôm hydroxyd

Cần sử dụng thận trọng nhôm hydroxyd đối với bệnh nhân bị suy tim sung huyết, suy thận, phù, xơ gan hoặc có chế độ ăn ít natri và với người mới bị xuất huyết đường tiêu hóa.

Đối với người cao tuổi, do bệnh tật hoặc do điều trị thuốc có thể bị táo bón và phân rắn. Hơn nữa, cần thận trọng về tương tác thuốc.

Cần kiểm tra định kỳ nồng độ phosphat trong huyết thanh hàng tháng hoặc 2 tháng 1 lần cho người bệnh chạy thận nhân tạo hoặc sử dụng lâu dài thuốc kháng acid chứa nhôm.

Một vài nghiên cứu của Nhôm hydroxyd trong Y học

Tiếp xúc nghề nghiệp với dung môi và nhôm và ước tính nguy cơ mắc bệnh Alzheimer

Mục tiêu: Nghiên cứu vai trò của phơi nhiễm nghề nghiệp với dung môi và nhôm trong căn nguyên của bệnh Alzheimer (AD). Một nhà vệ sinh công nghiệp đã đánh giá mức độ phơi nhiễm.

Phương pháp: 89 đối tượng được chẩn đoán mắc AD có thể xảy ra được so khớp theo độ tuổi, giới tính và loại người cung cấp thông tin với 89 đối chứng. Các đối tượng được xác định từ một tổ chức duy trì sức khỏe lớn ở Seattle, WA. Một lịch sử nghề nghiệp hoàn chỉnh được thu thập từ vợ hoặc chồng của các trường hợp và đối chứng cũng như từ chính các đối tượng kiểm soát. Sau cuộc phỏng vấn, một nhân viên vệ sinh công nghiệp, bị mù tình trạng kiểm soát ca bệnh, đánh giá mức độ phơi nhiễm.

Kết quả: Các mối liên quan không có ý nghĩa được tìm thấy giữa AD và đã từng tiếp xúc nghề nghiệp với dung môi (tỷ lệ chênh lệch (OR) 1,77, khoảng tin cậy 95% (95% CI) 0,81 đến 3,90) và nhôm (OR 1,46, 95% CI 0,62 đến 3,42). Mặc dù nguy cơ ngày càng tăng khi số năm tiếp xúc với dung môi ngày càng tăng, nhưng có mối liên hệ nghịch giữa cường độ tiếp xúc và AD, và các phép đo mức độ phơi nhiễm tích lũy có tính đến cả cường độ và thời gian tiếp xúc là không đáng kể.

Phân tích độ tuổi đạt được một nửa số lần tiếp xúc tích lũy với dung môi cho thấy tuổi càng cao càng có nguy cơ mắc AD nhiều hơn tuổi trẻ. Tuy nhiên, tổng lượng phơi nhiễm không có rủi ro.

Kết luận: Các kết quả cho thấy rằng việc tiếp xúc nghề nghiệp suốt đời với dung môi và nhôm không có khả năng là yếu tố nguy cơ quan trọng đối với bệnh Alzheimer.

Tài liệu tham khảo

1. 1. Drugbank, Aluminium hydroxide, truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2022.
2. 2. Graves, A. B., Rosner, D., Echeverria, D., Mortimer, J. A., & Larson, E. B. (1998). Occupational exposures to solvents and aluminium and estimated risk of Alzheimer’s disease. Occupational and environmental medicine, 55(9), 627–633. https://doi.org/10.1136/oem.55.9.627
3. 3. Pubchem, Aluminium hydroxide, truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2022.
4. 4. Bộ Y Tế (2012), Dược thư quốc gia Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, Hà Nội