Danh pháp

Tên khoa học

Melaleuca leucadendra (L.) L. (Họ Sim – Myrtaceae)

Melaleuca cajuputi Powell

Tên khác

Chè đồng, chè cay, bạch thiên tầng

Nguồn gốc

Tinh dầu tràm, còn được biết đến với tên gọi tinh dầu khuynh diệp, là một sản phẩm thiên nhiên đặc trưng với mùi thơm nồng nàn và nhiều công dụng. Khái niệm về “tràm” và “khuynh diệp” thường xuyên được sử dụng thay thế cho nhau, mặc dù chúng chỉ đến các loại cây có tinh dầu tương tự nhau về mùi hương và hoạt chất, nhưng tỷ lệ các hoạt chất này lại có sự khác biệt đáng kể. Sự nhầm lẫn này cần được lưu ý, đặc biệt khi giới thiệu sản phẩm này ra thị trường quốc tế.

Cây tràm sống ở đâu? Cây tràm tự nhiên phát triển rộng rãi khắp Việt Nam, từ Bắc xuống Nam, với số lượng lớn nhất ở miền Nam, nơi tràm mọc thành từng rừng lớn, sau các khu rừng sú. Ở miền Bắc, tràm phổ biến nhất ở các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên. Ngoài ra, tại Nghệ An, Hà Tĩnh và các vùng đồi núi như huyện Kim Anh và Đa Phúc ở Vĩnh Phúc, Phổ Yên ở Thái Nguyên cũng có một số lượng nhỏ cây tràm mọc hoang. Hiện nay, việc trồng trọt cây tràm vẫn chưa được thực hiện một cách có tổ chức.

Trong quá khứ, cây tràm ít được khai thác. Người dân thường chỉ hái lá và cành non của cây tràm để phơi khô, sử dụng làm nước uống thay cho chè hoặc giúp tiêu hóa. Tuy nhiên, từ khoảng năm 1990, cây tràm ở các khu vực như Quảng Bình và Quảng Trị bắt đầu được khai thác để chiết xuất tinh dầu, sau đó được bán rộng rãi trên thị trường dưới tên gọi “đầu khuynh diệp”. Tên gọi này xuất phát từ đặc điểm của lá tràm mọc nghiêng, khác biệt so với các loại lá khác, đưa đến tên gọi phụ là “khuynh diệp”.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946-1954), cây tràm ở các khu vực như Bắc Kạn và Thái Nguyên cũng được khai thác để sản xuất tinh dầu sử dụng trong quân đội. Ngoài ra, cây tràm cũng được tìm thấy mọc hoang ở các quốc gia khác như Campuchia, Indonesia, Philippines và Malaysia.

Có bao nhiêu loại cây tràm? Một loại tràm khác, Melaleuca viridiflora Gaertn., thuộc họ Sim, mọc ở Tân Đảo, được khai thác để chiết xuất tinh dầu niaouli, còn được biết đến với tên gomenol. Tên gọi này xuất phát từ tên của làng Gomen ở Tân Đảo, gần thủ đô Numea, nơi người ta lần đầu tiên tổ chức chiết xuất tinh dầu từ loại cây này.

Đặc điểm thực vật

Melaleuca là cây gì? Cây tràm, một loại thực vật đặc trưng với khả năng phát triển mạnh mẽ, thường đạt chiều cao từ 4 đến 5 mét nếu được phát triển tự nhiên. Tuy nhiên, do việc tỉa cắt thường xuyên, chúng thường chỉ giữ dáng hình những bụi cây nhỏ cao khoảng 40-50 cm. Thân cây của tràm đặc trưng bởi lớp vỏ dày, có xu hướng bong tróc thành từng mảng lớn, tạo nên hình ảnh ấn tượng trong tự nhiên.

Lá của cây tràm mọc so le với cuống lá màu xanh vàng nhạt và phiến lá hình mác. Những gân lá chạy dọc theo lá từ cuống đến ngọn, ban đầu mềm mỏng nhưng dần trở nên dày và cứng hơn. Kích thước lá thường dao động từ 4 đến 8 cm chiều dài và 10 đến 20 mm chiều rộng. Lá tràm được sử dụng phổ biến ở một số vùng như Vĩnh Phúc và Phú Thọ để pha trà, do đó nó còn được gọi là chè đồng hay chè cay, vì hương vị hơi cay của nó.

Hoa tràm nhỏ, màu trắng vàng nhạt, thường không có cuống, mọc thành bông ở đầu cành. Đặc biệt, sau khi hoa nở, cành cây tiếp tục mọc dài hơn và sinh ra lá mới, khiến bông hoa như được bao quanh bởi lá, tạo nên vẻ đẹp độc đáo. Quả của cây tràm là loại nang cứng, có ba ngăn, hình tròn với đường kính khoảng 13 mm. Đặc biệt, đài hoa cứng vẫn bám chặt vào quả, tạo nên hình ảnh đặc trưng. Hạt của cây tràm nhỏ, hình trứng, dài khoảng 1 mm.

Cajeput là cây gì? Tên “cajeput” bắt nguồn từ ngôn ngữ Malaysia, “cajuputi” hay “kaiputi”, có nghĩa là “gỗ trắng”. Điều này phản ánh màu sắc nhạt của cây tràm từ xa, tạo cảm giác như một rừng màu trắng, làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên và đặc trưng của loài cây này.

Đặc điểm tinh dầu tràm

Tinh dầu tràm thường xuất hiện dưới dạng chất lỏng với màu sắc từ không màu đến hơi vàng nhạt. Đáng chú ý, một số tinh dầu có màu xanh, nhưng điều này thường là kết quả của việc nhuộm màu chứ không phải màu tự nhiên của tinh dầu. Vị của tinh dầu tràm khá đặc trưng, ban đầu hơi cay và mát, sau đó chuyển sang cảm giác ấm áp. Hương thơm của nó rất đặc biệt và dễ nhận biết, mang đến cảm giác tươi mát và sảng khoái.

Khi được tinh chế, tinh dầu tràm trở nên trong suốt và gần như không có màu. Đặc tính vật lý của nó được định lượng bằng các chỉ số cụ thể: tỷ trọng dao động trong khoảng 0,920 đến 0,930; chỉ số khúc xạ từ 1,466 đến 1,472; và khả năng quay phân cực từ 0° đến 3°40. Nhiệt độ sôi của tinh dầu này là khoảng 175°C. Một đặc tính quan trọng khác của tinh dầu tràm là khả năng tan trong cồn 70 độ từ 2,5 đến 3 thể tích, điều này cho thấy tính linh hoạt và khả năng hòa trộn của nó với các dung môi khác.

Thành phần hóa học

Tinh dầu tràm lấy từ đâu? Tinh dầu tràm, được chiết xuất từ lá cây tràm, chứa hàm lượng tinh dầu khá cao, với tỷ lệ khoảng 2,5% khi lá còn tươi và giảm nhẹ xuống còn 2,25% khi lá khô. Thành phần hóa học chính của tinh dầu tràm là cajeputol, còn được biết đến với các tên gọi cineol hay eucalyptol, chiếm khoảng 35-60% tổng thành phần. Bên cạnh đó, tinh dầu tràm còn chứa một lượng pinen, terpineol, và một số aldehyde như valeric, butyric, và benzylic, cùng với các este như este axetic.

Tinh dầu tràm được chiết xuất từ cây Melaleuca viridiflora ở Tân Đảo cũng chứa một lượng đáng kể cineol, khoảng 35 đến 60%, cùng với một ít terpineol và một số aldehyde khác. Tuy nhiên, thành phần này có sự khác biệt nhỏ so với tinh dầu tràm chiết xuất từ cây tràm tại Việt Nam.

Để tinh chế tinh dầu tràm, loại bỏ các aldehyde không mong muốn, có thể áp dụng một số phương pháp. Một trong số đó là ngâm tinh dầu với hỗn hợp oxit chì và dung dịch NaOH trong khoảng 3 giờ ở nhiệt độ đun cách thuỷ, hoặc sử dụng thuốc tím và axit sunfuric, sau đó tiến hành cất lại. Qua quá trình tinh chế, tinh dầu tràm sẽ trở nên trong suốt hoặc chỉ có màu vàng nhạt, đồng thời mang mùi thơm nhẹ nhàng và dễ chịu.

Tác dụng dược lý

Tinh dầu tràm có những tác dụng gì? Tinh dầu tràm được biết đến với khả năng kháng khuẩn mạnh mẽ in vitro trên nhiều loại vi khuẩn và nấm khác nhau. Trong số các chủng vi khuẩn bị ảnh hưởng bởi tinh dầu tràm, có thể kể đến Candida albicans, Bacillus subtilis, và E. coli, cùng nhiều loại khác như Shigella, Mycobacterium tuberculosis, và Salmonella. Đáng chú ý, linalool từ tinh dầu tràm hiệu quả đặc biệt với E. coli, tụ cầu vàng và trực khuẩn mủ xanh, với các nồng độ ức chế và diệt khuẩn thấp.

Tinh dầu tràm từ Melaleuca viridiflora cũng chứa xineola và terpineol, cùng với các thành phần khác giúp nó có tác dụng kháng nấm in vitro trên các chủng như Candida albicans, Trichophyton rubrum và Epidermophyton floccosum. Tinh dầu tràm còn chứng minh hiệu quả trong việc diệt Trichomonas vaginalis và Entamoeba moszkowski.

Ở mức độ thử nghiệm trên động vật, tinh dầu tràm đã được chứng minh có tác dụng chống viêm, giảm đau, và chống co thắt phế quản. Trong thử nghiệm trên chuột, nó giảm phù nề, u hạt và tăng cường quá trình hồi phục sau chấn thương. Tinh dầu tràm còn có tác dụng dự phòng sự tăng thể nhiệt và hỗ trợ long đờm trong điều trị các bệnh đường hô hấp.

Trong lâm sàng, cặn tinh dầu tràm đã được phát triển thành thuốc bôi ngoài da hiệu quả trong việc điều trị các bệnh nấm da và ngứa. Một hỗn hợp chứa cặn dầu tràm, cồn tô mộc và bôi berberin đã cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc giảm ngứa và điều trị các bệnh da như ghẻ ngứa và viêm nang râu. Ngoài ra, dung dịch tinh dầu tràm đã được sử dụng trong điều trị bỏng, giúp giảm viêm nhiễm, thúc đẩy quá trình tái tạo mô và làm chóng lành vết thương.

Tinh dầu tràm tinh chế còn là thành phần trong một số thuốc ho, cung cấp hiệu quả trong việc giảm ho, long đờm và sát khuẩn, hỗ trợ điều trị các nhiễm khuẩn đường hô hấp.

Công năng – Chủ trị

Tác dụng của tinh dầu tràm? Tinh dầu tràm được ứng dụng rộng rãi trong điều trị các bệnh lý và tình trạng sức khỏe khác nhau. Một trong những ứng dụng phổ biến nhất của tinh dầu tràm là trong việc xoa bóp ngoài da, giúp giảm đau khớp và làm dịu cảm giác nhức mỏi ở chân tay.

Tác dụng của dầu tràm với trẻ sơ sinh? Khi pha loãng với dầu thầu dầu ở tỷ lệ từ 5% đến 10%, tinh dầu tràm trở thành một giải pháp hiệu quả để nhỏ mũi, giúp sát khuẩn, chống cảm cúm và giảm tình trạng ngạt mũi.

Tinh dầu tràm cũng được pha vào nước với nồng độ 0,2% để sử dụng trong việc rửa vết thương, giúp làm sạch và ngăn ngừa nhiễm trùng.

Trong y học truyền thống Ấn Độ, tinh dầu tràm loãng còn được sử dụng uống như một phương pháp điều trị long đờm hiệu quả trong các trường hợp viêm thanh quản và viêm phế quản mạn tính.

Tinh dầu tràm nguyên chất cũng được dùng như một phương pháp trị liệu trong việc giảm chướng bụng và gây trung tiện, mặc dù cần chú ý liều lượng để tránh kích ứng đường tiêu hóa.

Tinh dầu tràm còn có tác dụng trong việc diệt giun, đặc biệt là giun đũa. Sử dụng tinh dầu tràm chấm vào lỗ răng sâu cũng giúp giảm đau răng. Trong điều trị thấp khớp mạn tính, tinh dầu tràm được dùng như một thành phần trong các loại thuốc bôi dẻo và thuốc xức, với tác dụng phản kích thích.

Xông tinh dầu tràm có tác dụng gì? Tinh dầu tràm còn được sử dụng như một phương pháp tự nhiên để xua đuổi muỗi và diệt bọ chét, chấy rận, với ưu điểm là ít bay hơi hơn so với tinh dầu sả.

Kiêng kỵ

Tinh dầu tràm không nên sử dụng cho những người có cơ thể suy nhược, tình trạng tân dịch khô, táo bón, hoặc ho khan.

Bảo quản

Tinh dầu tràm để được bao lâu? Bảo quản tinh dầu tràm trong những chai thủy tinh có nắp kín, để tránh bay hơi và bị oxi hóa. Có thể sử dụng tinh dầu tràm trong vòng 6 tháng đến 1 năm, tùy theo điều kiện bảo quản.

Một số sản phẩm có chứa tinh dầu tràm

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Tràm, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 990.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Tràm, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 740.