Ma Hoàng ( Thảo Ma Hoàng)

Tên khoa học

Ephedra intermedia Schrenk, et c. A. Meyer, họ Ma hoàng (Ephedraceae).

Nguồn gốc

Là bộ phận trên mặt đất của cây thảo ma hoàng Ephedra sinica Staff., mộc tặc ma hoàng Ephedra equisetina Bunge, hoặc trung gian ma hoàng Ephedra intermedia Schrenk, et c. A. Meyer, họ Ma hoàng (Ephedraceae)..

Thành phần hóa học

Thành phần hóa học chủ yếu của ma hoàng là alcaloid (1-2%), trong đó Ephedrin chiếm 80-85% (L-ephedrin), D-pseudo-ephedrin, L-N-methyl-ephedrin, D-N-methyl- pseudo-ephedrin, L-nor-ephedrin, D-nor-pseudo- ephedrin, ephedrin… ngoài ra còn có một lượng nhỏ tinh dầu, trong đó có a-terpineol, 2,3,5,6-tetramethylpyrazin và tannin.

Tính vị quy kinh

Ma hoàng có vị cay, hơi đắng, tính ôn, quy kinh phế, bàng quang. Ma hoàng có công năng phát hãn tán hàn, tuyên phế bình suyễn, lợi thủy tiêu thũng.

Công năng chủ trị

Chủ trị cảm mạo phong hàn, tức ngực khái suyễn, phong thủy phù thũng (viêm cầu thận cấp)… ma hoàng chất nhẹ mà phù, sơ phế khí uất, tuyên tiết khí cơ, là thuốc trị cảm mạo quan trọng nhất.

Tuy giải biểu nhưng lại khai phế, tuy tán hàn, nhưng lại tiết tà, do vậy phong hàn tà được tán tiết ra ngoài. Ma hoàng còn được dùng trị thủy thũng khí đoản, tiểu tiện bất lợi…

Tác dụng

Phát hãn giải biểu tán hàn, bình suyễn, lợi niệu.

Ma hoàng vị cay tính nóng bên ngoài thì tán phong hàn, bên trong thì dẹp yên ho hen suyễn, bên dưới thì thông đường thủy đạo (tiểu tiện). Ma hoàng là vị thuốc mạnh số 1 về phát hãn ờ phấn vệ (làm ra mồ hôi), sức mạnh của ma hoàng là vô cùng mãnh liệt, để nói về các vị thuốc tán hàn tà ra ngoài bằng đường mồ hôi thì không có vị thuốc nào mạnh bằng, chính vì thế mà dùng hay nhất đối với các trường hợp biểu thực. Và thường khi dùng ma hoàng thì không nên dùng kéo dài, đại diện có bài Ma hoàng thang, phong hàn tà xâm nhập gây ra các chứng sốt sợ gió, sợ lạnh, không có mồ hôi.

Ma hoàng là vị thuốc mạnh số 1 về phát hãn ở phần vệ, mặt khác phế chủ biểu vệ, trường hợp vệ khí có hàn tà xâm nhập, phế khí bị bó chặt không tuyên phát được, dẫn đến khí ngược lên trên gây ra các chứng khái suyễn thì Ma hoàng có tác dụng tán hàn để tuyên phế bình suyễn. Dùng Ma hoàng với tác dụng này hay kết hợp với Hạnh nhân tạo thành cặp đôi rất hay, dùng đặc biệt hay khi có tà khí, Hạnh nhân có tác dụng tuyên phế giáng khí để hỗ trợ Ma hoàng – có thể kể đến một số bài thuốc như Tam ảo thang hay Định suyễn thang.

Ngoài ra Ma hoàng còn có một tác dụng cũng khá độc đáo là lợi thủy tiêu thũng, các trường hợp thủy thũng (phù thũng) thuộc loại phong thủy, tiểu tiện không lợi, phối hợp với các thuốc lợi tiểu hiệu quả cũng khá tốt – có thể kể đến bài thuốc với tác dụng này đó là Việt tỳ thang.

Bản thân Ma hoàng trong bài Ma hoàng thang chữa các chứng cảm mạo phong hàn hay trong các bài thuốc trị chứng khái suyễn thì quá nổi tiếng rồi, tuy nhiên dùng trong các bài thuốc xương khớp thì trong hệ thống các bài thuốc cổ phương có hai bài là ô đầu thang và Ý dĩ nhân thang là được biết đến nhiều hơn cả.

Lưu ý: Ma hoàng là vị thuốc hàng đầu phát hãn ở phần vệ, đồng thời tính của nó cũng rất mãnh liệt, nên khi dùng phải chú ý tránh trường hợp ra mồ hôi quá nhiều gây mất tân dịch. Đồng thời khi dùng Ma hoàng cũng nên kiểm tra thật kỹ thể trạng của bệnh nhân, các trường hợp đạo hãn, tự hãn, khái suyễn mà do thận không nạp khí thì không dùng được (khái suyễn do hàn tà mới dùng). Để cẩn thận và yên tâm có thể yêu cầu bệnh nhân khi uống thuốc phải ở trong phòng kín để cho toát mồ hôi, không bật quạt, không bật điều hòa, ngồi hoặc nằm im một chỗ chờ mồ hôi ra đến lúc tự khô thì thôi.

Ma hoàng là bộ phận trên mặt đất phơi hay sấy khô dùng làm thuốc của cây Ma hoàng. Còn rễ ma hoàng gọi là Ma hoàng căn có vị ngọt, tính bình có tác dụng duy nhất là cầm mồ hôi (chỉ hãn) là vị thuốc mạnh nhất có tác dụng cầm mồ hôi kể cả đạo hãn hay tự hãn -tác dụng này gặp trong bài Mẫu lệ tán. Có thể thấy vị thuốc ma hoàng và vị thuốc ma hoàng căn là hai vị thuốc có tác dụng đối lập hoàn toàn, một vị làm cho ra mồ hôi, còn một vị cầm mồ hôi. Chính vì những tính chất đó nên khi chọn thuốc phải cực kỳ chú ý, nếu dùng vị thuốc ma hoàng thì phải bỏ rễ chỉ lấy bộ phận trên mặt đất gồm thân cành lá; còn nếu dùng vị thuốc ma hoàng căn làm thuốc thì chỉ lấy rễ còn thân cành lá bỏ hết. Còn về bào chế ma hoang hay ma hoàng căn thì khá đơn giản chỉ cần phơi sấy khô là được, không quá kỳ.

Tác dụng dược lý

Làm ra mồ hôi

Tác dụng làm ra mồ hôi của ma hoàng đã được thực tế lâm sàng chứng minh. Tác dụng phát hãn của ma hoàng được vận dụng trong điều trị biểu thực chứng như: phong hàn phạm biểu dẫn đến tấu lý đóng lại, phế khí thất tuyên, biểu hiện sốt mà không có mồ hôi.

Thực nghiệm chứng minh, dịch chiết nước ma hoàng, cắn chiết nước của ma hoàng tinh dầu ma hoàng, alcaloid ma hoàng như epheđrin, L-N-methyl- ephedrin… đều có tác dụng làm ra mồ hôi. Đặc điểm tác dụng của ma hoàng là tác dụng mạnh, nhanh, thòi gian duy trì tác dụng dài.

Cơ chế tác dụng hiện vẫn chưa rõ ràng, tuy nhiên có thể liên quan đến các yếu tố sau: kích thích thụ thể a tuyến mồ hôi dẫn đến tăng tiết mồ hôi hoặc thông qua hưng phấn trung khu thần kinh dẫn đến tăng tiết mồ hôi.

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến tác dụng làm ra mồ hôi của ma hoàng như uống ấm trong điều kiện nóng ẩm làm tăng khả năng tiết mồ hôi một cách rõ ràng; phối hợp với quế chi, tác dụng tăng lên rõ rệt; ở trạng thái gây mê, tác dụng giảm; tổn thương cục bộ thần kinh cũng ảnh hưởng đến tác dụng phát hãn cua ma hoàng, như vạy tác dụng phát hãn của ma hoàng có liên quail đến hệ TKTW.

Giãn cơ trơn khí quản

Thực nghiệm chứng minh, ephedrin, pseudo-ephedrin, tinh dầu ma hoàng, 2, 3, 5, 6-tetramethylpyrazin là các thành phàn có tác dụng giãn cơ trơn khí quản. Ephedrin có tính chất hóa học 0X1 định, dùng đường uống CÓ tác dụng tốt. Tác dụng giãn cơ trơn khí quản chậm, ôn hòa, thời gian duy trì kéo dài.

Cơ chế tác dụng là thông qua kích thích trực tiếp thụ thể p trên khí quản, làm giảm co thắt; hoạt hóa enzym adenylat cyclase (AC), làm tăng cAMP trong tế bào, giúp cho cơ bị co thắt giãn ra; kích thích thụ thể a trên niêm mạc mạch máu khí quản, làm cho mạch máu co lại, giảm tính thấm, giám tình trạng phù nề niêm mạc khí quản; kích thích bài tiết hormon tủy thượng thận, tăng cường hoạt tính của adrenalin và nor-adrenalin. Ngăn cản giải phóng các chất trung gian gây dị ứng: dịch chiết nước và cắn chiết ethanol của ma hoàng đều có khả năng ức chế sự giải phóng 5-HT, histamin, leukotrien, các chất trung gian gây phản ứng dị ứng.

Lợi niệu

Nhiều thành phần trong ma hoàng có tác dụng lợi niệu, trong đó D- nor adrenalin có tác dụng rõ nhất. Tác dụng lợi niệu của alcaloid chiết từ ma hoàng tiêm tĩnh mạch rất rõ ràng, nhưng khi dùng đường uống thì tác dụng lại kém hơn. Tiêm tĩnh mạch, tác dụng lợi niệu đến nhanh, tác dụng duy trì 0,5-1 giờ sau khi tiêm. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, cơ chế tác dụng lợi niệu của ma hoàng là gây giãn mạch máu thận, tăng lưu lượng máu đến thận, từ đó tăng sức lọc của cầu thận; đồng thời ức chế quá trình tái hấp thu Na+ của ống thận.

Hạ sốt, chống viêm

Tinh dầu ma hoàng có tác dụng hạ sốt trên nhiều mô hình thí nghiệm, thậm chí có khả năng hạ thân nhiệt ở chuột nhắt trắng bình thường. Nhiều thành phần trong ma hoàng, nhiều dạng bào chế (dịch chiết nước, dịch chiết ..) đều có tác dụng chống viêm. Các họrp chất dị vòng (ephedroxan) chiết tách từ ma hoàng có hoạt tính kháng viêm tốt. Cơ chế tác dụng kháng viêm của ma hoàng là: ức chế sự tăng tính thấm của mạch máu ở giai đoạn đầu chứng viêm; ức chế sự hình thành tổ chức viêm; ức chế giải phóng và chuyển hóa các chất trung gian gây viêm như acid arachidonic.

Tác dụng khác

Ephedrin còn có khả năng ức chế phóng thích các chất trung gian gây dị ứng. Dịch chiết nước và ethanol của ma hoàng có khả năng giảm thiểu hàm lượng yếu tố tan huyết trong huyết thanh (hemolysin/haemolysin), kháng bổ thể, do vậy có tác dụng chống phản ứng dị ứng.

Khảng khuẩn: thí nghiệm in vitro chứng minh, tinh dầu ma hoàng có tác dụng ức chế Staphylococcus aureus, Streptococcus p, Streptococcus pneumoniae, Bacillus anthracis, Corynebacterium dỉphtheriae, coll… ngoài ra, tinh dầu ma hoàng còn có tác dụng kháng virus cúm PRB ỉn vitro, trên chuột nhắt trắng.
Giảm ho, long đờm: ephedrin và dịch chiết nước ma hoàng dùng đường uống có tác dụng ức chế phản xạ ho do SƠ2 gây ra. Tinh dầu ma hoàng có tác dụng long đờm.

Tóm lại, ma hoàng có tác dụng làm ra mồ hôi, hạ sốt, kháng khuẩn, kháng viêm, chống quá mẫn… Đây là các tác dụng liên quan đến công năng phát hãn tán hàn của ma hoàng. Tác dụng giảm co thắt khí quản, giảm phù nề niêm mạc khí quản, kháng viêm, kháng quá mẫn, giảm ho, long đờm… là căn cứ chứng minh công năng tuyên phế bình suyễn. Tác dụng lợi niệu tiêu phù có liên quan đến công năng lợi niệu. Thành phần chủ yếu có tác dụng là alcaloid.

Trên thực tiễn lâm sàng, có thể sử dụng ma hoàng để điều trị viêm da, ngứa da tuồi già; viêm khớp do phong thấp; trẻ em di niệu.. . có tác dụng tốt.
Độc tính và tác dụng bất lợi

LD50 dịch chiết nước ma hoàng tiêm phúc mạc chuột nhắt trắng là 650 mg/kg TT; LD50 của tinh dầu ma hoàng dùng đường uống và tiêm khoang bụng lần lượt là 2,79 ml/kg TT và 1,35 ml/kg TT.

Ở người uống quá liều ephedrin (gấp 5-10 lần liều điều trị) có thể dẫn đến ngộ độc, biểu hiện chóng mặt, ù tai, thao cuồng, đánh trống ngực, tăng huyết áp, giãn đồng tử, bí đái… thậm chí dẫn đến co thắt mạch vành hoặc tử vong. Người có tiền sử bệnh tim, bệnh tâm thần, phụ nữ có thai không dùng ephedrin.

Đặc điểm dược liệu

Thân mảnh, hình trụ tròn, ít khi phân nhánh. Bên ngoài màu xanh nhạt đến nâu vàng. Thể chất: nhẹ, giòn, dễ gãy. Mùi: thơm nhẹ. Vị: chát và hơi đắng.

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng bên ngoài màu xanh nhạt hoặc nâu vàng, lõi màu nâu đỏ, vị đắng, chát; dùng tay kéo không gãy đốt