Danh pháp

Tên khoa học

Momordica cochinchinensis (Lour.) Spreng. (Họ Bí – Cucurbitaceae)

Tên khác

Mộc miết tử, Mộc tất tử, Thổ mộc miết, Mộc biệt tử

Nguồn gốc

Chi Momordica L., với khoảng 45 loài trải rộng khắp thế giới, chủ yếu xuất hiện tại các vùng nhiệt đới của châu Phi và châu Mỹ, là một nhóm các loại cây trồng đặc trưng. Trong số này, châu Á đóng góp 5 – 7 loài, với Việt Nam là nơi sinh sống của 4 loài đặc trưng. Đáng chú ý, gấc, một loại quả từ chi này, phổ biến tại Ấn Độ, Trung Quốc, Philippines, Lào và Việt Nam.

Tại Việt Nam, gấc là một phần không thể tách rời trong văn hóa nông nghiệp truyền thống. Loại cây này phát triển với hai biến thể quả độc đáo: một loại có quả chín màu đỏ và loại kia có quả màu vàng. Loại quả màu vàng hiện được trồng ở một số khu vực miền núi thuộc tỉnh Lai Châu và Sơn La. Trong khi đó, quả đỏ lại tồn tại dưới hai hình thức: quả to và quả nhỏ, cả hai đều phổ biến ở các vùng trung du và đồng bằng Bắc Bộ.

Gấc là loài thực vật ưa sáng và ưa ẩm, có khả năng sinh trưởng và phát triển mạnh mẽ trong điều kiện chăm sóc tốt và có đủ nơi để leo. Đặc biệt, mỗi năm sau mùa thu hoạch, gấc bước vào giai đoạn rụng lá. Để kích thích sự phát triển của những chồi mới khỏe mạnh, người nông dân thường cắt bỏ phần thân leo, chỉ để lại phần gốc. Đây là bí quyết giúp tạo ra thế hệ cây mới, đảm bảo sức sống và năng suất cao.

Đặc điểm thực vật

Gấc, một loại cây dây leo và lâu năm, nổi bật với rễ to và thân cứng nhẵn, được tạo hình từ các cạnh và khía rõ ràng. Lá của nó mọc xen kẽ, có từ 3 đến 5 thùy màu xanh đậm, với gốc lá hình tim và lông tơ mặt trên ở giai đoạn ban đầu, sau đó trở nên nhẵn. Lá có gân hình chân vịt với 5 chiếc, mép lá mịn hoặc có răng cưa thưa và không đồng đều. Cuống lá có chiều dài khoảng 2 – 3cm, với tuyến nằm ở phần nối gốc lá, cùng với những tua cuốn to và đơn.

Gấc có cả hoa đực và hoa cái trên cùng một cây. Hoa đực mọc ẩn mình giữa các kẽ lá, có lá bắc hình thận to và rộng, trong khi đài hoa có ống ngắn và thùy hình tam giác nhọn, màu lam sẫm. Tràng hoa gồm 5 cánh, màu trắng hoặc ngà vàng, hình trứng thuôn, phủ lông dày ở mặt trong; có 5 nhị. Hoa cái điển hình với lá bắc nhỏ và bầu xù xì.

Quả gấc có hình bầu dục hoặc hình trứng, với cuống to, đầu tù hoặc hơi nhọn, dài 12 – 17cm. Bề ngoài quả trang trí bởi nhiều gai nhọn, chín đến màu đỏ rực rỡ. Hạt của nó, dẹt và màu đen hoặc xám đen, có vỏ ngoài cứng và răng tù ở mép, dày 5-6 mm. Gấc thường ra hoa và quả vào tháng 7 đến 12.

Từ kinh nghiệm lâu đời của người dân ở một vùng thuộc tỉnh Hải Hưng, gấc được phân biệt thành hai loại: gấc tẻ và gấc nếp. Gấc tẻ, hay còn gọi là gấc giun ở Hưng Yên, có ruột đỏ, ăn không ngấy và màu sắc nhạt đi khi chín; quả lớn, sai quả, gai mỏng, nhiều hạt. Trong khi đó, gấc nếp, còn gọi là gấc gạch, có ruột màu vàng, ăn rất ngấy, quả nhỏ, ít quả, gai thưa và ít hạt.

Thu hái – Chế biến

Sau khi thu hoạch, quả gấc được xử lý cẩn thận để thu được hạt cùng với lớp màng màu đỏ. Trong trường hợp chế biến thuốc, hạt và màng đỏ cần được sấy hoặc phơi khô cho đến khi chúng không còn dính tay. Tiếp theo, sử dụng dao nhọn để tách màng đỏ ra, sau đó tiếp tục sấy hoặc phơi ở nhiệt độ thấp (60-70°C) để chế biến dầu gấc. Hạt với lớp vỏ đen cứng sau đó được phơi khô, sử dụng làm thuốc hoặc ép lấy dầu.

Cách làm dầu gấc: Để chế dầu gấc, màng hạt gấc đã được sấy khô trước tiên cần phải nghiền nhỏ, rồi áp dụng một trong các công thức làm dầu gấc sau:

• Cách chiết xuất tinh dầu gấc bằng dung môi (sử dụng ete dầu hỏa): Chiết lấy dầu bằng ete dầu hỏa, sau đó thu hồi ete qua quá trình đun cách thủy trong môi trường không khí trơ (khí cacbonic hoặc nitơ). Cặn còn lại sau quá trình này chính là dầu gấc, với tỷ lệ khoảng 8% dầu trong màng đỏ. Từ 100kg quả gấc, có thể thu được khoảng 1,9 lít dầu.
• Ép như ép dầu lạc: Màng đỏ đã sấy khô và nghiền nhỏ, được đun nóng và ép. Dầu ép thu được, khi bảo quản lâu hoặc đặt trong tủ lạnh, cũng tách thành hai lớp giống như dầu chiết bằng ete. Để trung hòa dầu, cần áp dụng phương pháp loại bỏ axit tự do bằng cồn 95°.
• Phương pháp thủ công nghiệp: Khi chỉ có một lượng nhỏ gấc và muốn chế dầu gấc cho mục đích gia đình hoặc sử dụng ngắn hạn, có thể cho màng hạt gấc đã sấy khô và nghiền nhỏ vào dầu lạc hoặc mỡ lợn đã được đun nóng ở nhiệt độ 60-70°C. Dầu lạc hoặc mỡ lợn sẽ hòa tan chất dầu trong màng gấc. Dầu này nên được bảo quản trong chai nhỏ, đậy kín để tránh oxy hóa.

Dầu gấc nguyên chất, khi loại bỏ hết nước, nên được bảo quản trong chai màu hoặc tránh ánh sáng để giữ màu lâu dài. Tuy nhiên, nếu dầu gấc được pha trộn với dầu lạc, ngay cả khi dầu lạc đã được trung hòa, thì dầu sẽ nhanh chóng mất màu, nguyên nhân của hiện tượng này vẫn chưa rõ ràng.

Thành phần hóa học

Dầu từ hạt gấc chứa lượng dầu cao, với tỷ lệ 47% so với nhân và 29% so với hạt. Khi mới chiết xuất, dầu này có màu lục nhạt và dạng lỏng, nhưng sẽ chuyển sang màu vàng nhạt khi để lâu hoặc tiếp xúc với không khí. Dầu hạt gấc có mùi đặc trưng, không dễ chịu, và có điểm chảy từ 28 – 32ºC. Chỉ số xà phòng của dầu này là 177,60, chỉ số acid là 1,05, và chỉ số iod là 129,4. Thành phần axit béo chính bao gồm axit stearic, axit palmitic, axit oleic, axit linoleic và axit ricinoleic.

Màng gấc, một phần khác của quả, cung cấp 8% dầu, có đặc tính lỏng sánh, trong suốt, màu đỏ máu với mùi thơm đặc biệt và vị béo, không gây khó chịu khi tiêu thụ. Dầu màng gấc tạo ra cặn tinh thể caroten khi để lâu hoặc lưu trữ ở nhiệt độ 0 – 5ºC. Năm 1942, P. Bonnet và các cộng sự đã thu được 38 lít dầu màng gấc và 0,3kg caroten từ 2017kg quả gấc, với hàm lượng caroten là 38mg trong mỗi ml dầu. Dầu này hòa tan được trong ether dầu hoả, cloroform, và ether, có các đặc tính như D15 là 0,9151 – 0,9156, nD20 là 1,4681 – 1,4685. Theo Dược điển Việt Nam I, tập 1, dầu màng gấc chứa 0,1% β – caroten. Ngoài ra, dầu này còn chứa 44,4% axit oleic, 14,7% axit linoleic, 7,89% axit stearic và 33,8% axit palmitic.

Về mặt dinh dưỡng, dầu màng gấc được đánh giá cao với hàm lượng β – caroten dồi dào, cao hơn so với dầu cá (trong đó 1ml dầu cá chứa 1000 đơn vị vitamin A) và lượng lycopen cao hơn β – caroten, làm cho nó trở thành nguồn nguyên liệu quý giá trong việc cung cấp các chất dinh dưỡng.

Tác dụng dược lý

Các thí nghiệm lâm sàng đã chứng minh tác dụng mạnh mẽ của dầu gấc, tương tự như các loại thuốc chứa vitamin A, đặc biệt trong việc hỗ trợ lành các vết thương và vết loét. Khi được bôi lên da, dầu gấc thúc đẩy quá trình phục hồi nhanh chóng, giúp vết thương mau chóng liền sẹo và tái tạo da. Đồng thời, việc uống dầu gấc cũng góp phần giúp bệnh nhân tăng cân hiệu quả.

Uống dầu gấc trị bệnh gì? Từ năm 1986, chế phẩm dầu gấc CAGAVIT đã cho thấy hiệu quả trong việc sửa chữa hư hại nhiễm sắc thể, cải thiện các khuyết tật phôi thai do dioxin gây ra trên động vật, cũng như khả năng phòng chống ung thư ở người mắc bệnh xơ gan. Ngoài ra, dầu gấc còn giúp giảm hàm lượng AFP ở nhiều bệnh nhân gan mãn tính mà không gây ra tác dụng phụ. Những phát hiện này tạo nên niềm tin mạnh mẽ vào lợi ích của dầu gấc đối với những người tiếp xúc nhiều với các tia xạ độc hại, hóa chất, và những người đã từng mắc viêm gan virus B, có nguy cơ cao mắc bệnh ung thư gan.

Công dụng của gấc trong việc làm đẹp:

• Công dụng của dầu gấc với da mặt: Dầu gấc chứa nhiều vitamin A, E và các chất chống oxy hóa như lycopene và beta-carotene, giúp nuôi dưỡng và bảo vệ da.
• Dầu gấc có trị mụn được không? Dầu gấc không được biết đến rộng rãi như một phương pháp trị mụn truyền thống, nhưng nhờ hàm lượng cao các vitamin và chất chống oxy hóa, nó có thể mang lại một số lợi ích cho da bị mụn.

Công năng – Chủ trị

Dầu gấc dùng để làm gì? Dầu gấc, với vị ngọt và tính bình, được biết đến với khả năng cung cấp sức khỏe cho tỳ vị và tăng cường thị lực. Trong y học, nó thường được sử dụng trong các trường hợp cần bổ sung vitamin A, bao gồm trẻ em chậm phát triển, phụ nữ mang thai, phụ nữ cho con bú, người mắc bệnh khô mắt hay quáng gà, cũng như những người gặp tình trạng suy nhược, kém ăn.

Bôi dầu gấc hàng ngày có tốt không? Dầu gấc cũng hiệu quả khi được bôi ngoài da, hỗ trợ lành nhanh các vết thương hay vết bỏng, giúp da mới phục hồi một cách nhanh chóng. Trong việc điều trị mụn trứng cá có nhân, dầu gấc cùng với một số loại kháng khuẩn đặc hiệu đã cho thấy hiệu quả đáng kể.

Tại Anh, một số chuyên gia đã thử nghiệm sử dụng vitamin A liều cao trong điều trị ung thư. Mặc dù đạt được kết quả tích cực, nhưng việc sử dụng liều cao có nguy cơ gây biến chứng. Do đó, trong 10 năm qua, xu hướng đã chuyển dịch sang sử dụng Betacaroten.

Ngoài ra, dầu gấc còn có tác dụng nhuận tràng, rất thích hợp cho người mắc táo bón.

Liều dùng – Cách dùng

Cách dùng dầu gấc cho người lớn: Khuyến nghị sử dụng 10 – 20 giọt mỗi ngày, chia thành hai lần.

Uống dầu gấc vào lúc nào? Uống dầu gấc khi nào là tốt? Uống trước hai bữa ăn chính.

Cách dùng dầu gấc cho bé ăn dặm: Dùng 5 – 10 giọt mỗi ngày, tuân thủ chỉ dẫn của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế.

Dầu gấc có tác hại gì?

Caroten, một thành phần chính trong dầu gấc, dưới tác động của enzyme carotenase – phổ biến trong gan – được chuyển hóa thành hai phân tử vitamin A. Một hiện tượng quan sát thấy là ở một số người có gan yếu, việc tiêu thụ dầu gấc dẫn đến tình trạng da vàng. Tuy nhiên, điều này thường giảm bớt sau khi ngưng sử dụng trong một khoảng thời gian.

Kiêng kỵ

Những ai không nên uống dầu gấc? Người có vấn đề về tiêu hóa, như tình trạng đi lỏng, nên tránh sử dụng viên uống dầu gấc.

Bảo quản

Cách bảo quản dầu gấc: Dầu gấc cần được lưu trữ cẩn thận trong bao bì kín đáo, nơi khô ráo và thoáng mát, xa tầm tay trẻ em. Tránh để dầu tiếp xúc với ánh sáng trực tiếp, điều này giúp duy trì chất lượng và hiệu quả của sản phẩm.

Lưu ý khi sử dụng dầu gấc

Cách dùng dầu gấc cho da mặt: Trước tiên, làm sạch da mặt rồi lấy một lượng nhỏ dầu gấc (vài giọt) và thoa đều lên mặt. Massage nhẹ nhàng để dầu thấm sâu vào da. Áp dụng cách dưỡng da bằng dầu gấc dưỡng da vào buổi tối trước khi đi ngủ để dầu có thời gian thấm sâu và phát huy tác dụng qua đêm.

Một số sản phẩm có chứa dầu gấc

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Gấc, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 861.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Gấc, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 885.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Gấc, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 568.