Cối Xay (Dằng Xay/Kim Hoa Thảo)

Danh pháp

Tên khoa học

Abutilon indicum (L.) G. Don (Họ Bông – Malvaceae)

Sida indica L.

Tên khác

Dằng xay, kim hoa thảo, ma mãnh thảo, nhĩ hương thảo

Nguồn gốc

Cây cối xay là cây gì? Abutilon, thuộc họ Malvaceae, là một trong những chi có sự đa dạng sinh học cao với khoảng 120 loài phân bố khắp thế giới, chủ yếu ở các khu vực nhiệt đới, cận nhiệt đới và các vùng ôn đới ẩm. Đặc biệt, tại châu Á, ghi nhận khoảng 10 loài có mặt tại các quốc gia như Nhật Bản, Trung Quốc, Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia và Ấn Độ. Trong đó, Việt Nam nổi bật với sự hiện diện tự nhiên của loài cối xay ở hầu hết các tỉnh, từ các khu vực ven biển đến những vùng trung du và núi thấp (dưới 600m).

Loài cây này ưa thích môi trường ẩm và nhiều ánh sáng, nhưng cũng có khả năng thích ứng với bóng râm khi còn non. Thường thấy mọc xen kẽ với các loại cây bụi khác tại các hàng rào làng, lề đồi hoặc bờ ruộng. Cối xay khoe sắc hoa quả đều đặn qua từng năm, rụng lá vào mùa đông hoặc mùa khô, với quả chứa đầy hạt sẵn sàng mở ra khi chín, giúp hạt phát tán. Cây non phát triển từ hạt thường xuất hiện vào tháng 3 đến tháng 5, phát triển nhanh chóng và bắt đầu ra hoa trong mùa hè – thu của năm đầu tiên. Ngay cả sau khi bị chặt, cây vẫn có khả năng tái sinh, chứng tỏ sức sống mãnh liệt và khả năng thích nghi cao của loài.

Đặc điểm thực vật

Cối xay, một loại thực vật nhỏ gọn và bền bỉ, phát triển thành bụi với chiều cao dao động từ 1 đến 1.5 mét, là một biểu tượng sống động của sự sinh trưởng kiên trì. Cành của nó, hình trụ và phủ một lớp lông mềm mại, tạo ra một vẻ ngoài đặc trưng với các lá hình sao tinh tế.

Lá cối xay được bố trí một cách xen kẽ, với cuống lá dài, hình dáng giống như trái tim và đỉnh nhọn, biên giới được định hình bởi các răng cưa, và cả hai bề mặt đều phủ một lớp lông mềm, với phần dưới mang một sắc thái trắng xám, gân lá nổi bật từ 5 đến 7 chiếc.

Hoa cối xay, với sắc vàng rực rỡ, mọc đơn độc tại kẽ lá, trên những cuống hoa dài và linh hoạt. Bố cục của hoa được hoàn thiện bằng lớp đài phủ lông mịn bên ngoài và dày đặc hơn bên trong, mang hình dạng tam giác màu tro. Cánh hoa, tạo hình tam giác ngược hoặc dạng nêm, bao quanh nhị hoa tụ tập trên một trục phủ lông, với bầu hoa cũng được phủ lông, chứa khoảng 20 lá noãn, tạo nên một cấu trúc sinh sản phức tạp.

Quả cối xay, một tập hợp các nang xếp chặt giống hệt như cái cối xay truyền thống, với phần lưng phủ lông và một đầu mỏ nhọn uốn cong, chứa hạt cối xay có hình thận, mịn và mang màu đen nhạt. Cây cối xay trải qua mùa hoa vào tháng 2 đến 3 và bước vào mùa quả từ tháng 4 đến 6.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Các bộ phận của cây cối xay phía trên mặt đất, sau khi được thu hoạch, trải qua quy trình phơi nắng hoặc sấy khô cẩn thận để bảo quản. Những phần được sử dụng làm dược liệu bao gồm đoạn thân, nhánh, lá và quả, tất cả đều được chuẩn bị và chế biến với mục đích sử dụng trong các bài thuốc.

Thành phần hóa học

Cây cối xay là một kho tàng của các hợp chất hóa học đa dạng, bao gồm flavonoid, phenolic, amino acid, acid hữu cơ và đường, phản ánh sự phong phú trong cấu trúc hóa học của nó. Trong số các flavonoid, nổi bật với sự hiện diện của gossypin, gossypitin và cyanidin-3-rutinoside. Amino acids như alanine, glutamic acid, arginine và valine, đều là thành phần quan trọng trong cấu trúc protein của cây. Đồng thời, cây cung cấp một loạt các loại đường như glucose, fructose và galactose.

Hạt của cây cung cấp khoảng 5% dầu béo, bao gồm các acid béo thiết yếu như palmitic acid và stearic acid, cùng với một số loại acid béo khác. Một phần nhỏ không thể xà phòng hóa, chiếm khoảng 1.7%, cũng được tìm thấy trong dầu hạt. Lá của cây chứa chất nhầy, có lợi cho việc sử dụng làm thuốc trong nhiều trường hợp. Rễ cây, đặc biệt, chứa dầu béo, β-sitosterol, β-amyrin và một alcaloid chưa được xác định.

Tác dụng dược lý

Tác dụng của cây cối xay: Nghiên cứu từ Ấn Độ đã chỉ ra rằng, dịch chiết cồn từ cây cối xay mang lại hiệu quả giảm nhiệt đáng kể trên các mô hình súc vật thí nghiệm, qua việc tác động lên hệ thần kinh trung ương. Đối với nghiên cứu về độc tính, liều lượng gây chết (LD50) trên chuột nhắt trắng được xác định là 1000 mg/kg, cung cấp một cái nhìn sâu sắc về mức độ an toàn của cây. Mặc dù các nghiên cứu về khả năng kháng khuẩn, kháng nấm, kháng đơn bào, giảm đường huyết và tác dụng lợi tiểu của cối xay chưa mang lại kết quả quyết định, nhưng không thể phủ nhận giá trị dược lý tiềm năng của nó.

Quả cây cối xay có tác dụng gì? Hoạt chất gossypin trong cối xay được phát hiện có khả năng ức chế hiệu quả sự phù nề ở bàn chân chuột do carragenin gây ra, đồng thời giảm thiểu sự rò rỉ của protein huyết tương ra ngoài mạch máu. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, các nhà nghiên cứu y học tại Nghĩa Bình đã nhận ra và khai thác hiệu quả tác dụng chống viêm mạnh mẽ của cối xay, đặc biệt là trong việc điều trị các trường hợp đau viêm khớp, với kết quả điều trị tích cực. Cụ thể, trên mô hình viêm bàn chân chuột do tiêm nhũ dịch kaolin, cối xay đã giảm phù 84,4% so với nhóm chứng sau 5 giờ gây viêm. Ngoài ra, hạt của cây cũng được biết đến với tác dụng nhuận tràng và tiêu viêm.

Tính vị – Quy kinh

Cối xay có vị ngọt và có tính bình.

Công năng – Chủ trị

Cây cối xay chữa bệnh gì? Cây cối xay, qua kinh nghiệm dân gian truyền lại, được biết đến với những lợi ích sức khỏe đa dạng như làm mát cơ thể, giảm sưng, kích thích tiêu hóa và cải thiện tuần hoàn máu. Nó được ứng dụng rộng rãi trong việc điều trị một loạt các vấn đề sức khỏe từ cảm sốt, đau đầu, khó tiểu, phù nề sau sinh, tiêu chảy, mắt đục và tình trạng suy giảm thính lực.

Uống nước cây cối xay có tác dụng gì? Nghiền nát lá cối xay để đắp trực tiếp lên da là phương pháp dân gian được sử dụng để chữa trị mụn nhọt. Hơn nữa, việc sắc uống lá cối xay phơi khô kết hợp với nhân trần và vọng cách đã được chứng minh là có ích trong việc điều trị vàng da sau sinh. Liều lượng khuyến nghị là 5 – 10g đối với dược liệu khô hoặc 10 – 40g cho cây tươi mỗi ngày.

Tiếp nối truyền thống sử dụng cối xay trong điều trị bệnh, Viện Quân y 13 của Quân khu 5 đã phát triển một phương pháp điều trị mới cho bệnh nhân viêm khớp, bao gồm cả trạng thái sốt cao từ 38 – 39°C. Công thức bao gồm lá và thân cây cối xay (3g), kết hợp với trinh nữ hoàng cung (10g), rau muống biển (3g), lá lạc tiên (3g), rễ cỏ xước (3g), lá vòi voi (3g), và lá lốt (3g), hãm như chè để uống hàng ngày. Qua thử nghiệm, phương pháp này đã cho thấy kết quả khả quan, với thời gian nằm viện trung bình giảm xuống còn 40.8 ngày so với 42.2 ngày trong nhóm sử dụng penicillin, hydrocortisone và aspirin, cho thấy hiệu quả và tiềm năng của cối xay trong lĩnh vực y học.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu cối xay ở nơi khô ráo và thoáng mát.

Một số bài thuốc

Bài thuốc chữa cảm sốt do phong nhiệt

Đối với những trường hợp bệnh nhân mắc cảm sốt do phong nhiệt, biểu hiện qua sốt cao, đau đầu, mồ hôi trào, cảm giác khát nước dữ dội, và tình trạng nước tiểu có màu vàng đậm, cùng nhịp mạch tăng nhanh, có thể áp dụng bài thuốc truyền thống sau: Kết hợp 10g cối xay, 8g địa liền, 4g bạch chỉ, 10g bạc hà, 12g cỏ mần trầu, 10g cát căn, và 8g cam thảo đất. Hỗn hợp này sau đó được sắc lấy nước để uống.

Bài thuốc chữa bí tiểu

Rễ cây cối xay có tác dụng gì? Trong trường hợp điều trị cho các bệnh nhân gặp vấn đề bí tiểu tiện, một bài thuốc khác được đề xuất bao gồm sử dụng 30g rễ cối xay, 50g rễ ngải cứu, 20g rễ cỏ xước, 50g thổ phục linh, và 25g bông mã đề. Các nguyên liệu này được đun sôi cùng 600ml nước và giữ cho đến khi lượng nước giảm xuống còn 300ml, chia thành 3 phần uống trong ngày, giúp cải thiện tình trạng tiểu tiện.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Cối xay, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 526.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Cối xay, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 601.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Cối xay, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 519.