Bồ Hòn (Bòn Hòn)
Danh pháp
Tên khoa học
Sapindus mukorossi Gaertn. (Họ Bồ hòn – Sapindaceae)
Tên khác
Vô hoạn, bòn hòn, mộc hoạn tử
Nguồn gốc
Bồ hòn nghĩa là gì? Sapindus, một chi thực vật bao gồm các loài cây gỗ và cây bụi, tự nhiên sinh trưởng phong phú trong các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, đặc biệt nổi bật tại Nam Á, Ấn Độ, Sri Lanka và Malaysia. Điển hình, Ấn Độ là quê hương của ba loài đáng chú ý: Sapindus mukorossi Gaertn, Sapindus trifoliatus L., và Sapindus laurifolius Valh, nổi tiếng với những quả được ứng dụng như một loại xà phòng tự nhiên, không chỉ phục vụ đời sống hàng ngày mà còn được quốc tế hoá qua việc xuất khẩu đến các quốc gia như Iran, Ả Rập Saudi, Somalia và Madagascar.
Cây bồ hòn mọc ở đâu? Tại Việt Nam, chi này có bốn loài, đều mang dáng vẻ của cây gỗ cao lớn. Trong số đó, bồ hòn đặc biệt quen thuộc, với những quả được truyền thống sử dụng làm xà phòng từ lâu đời. Loài này thích nghi với đa dạng điều kiện địa lý, phân bố khắp các khu vực miền núi thấp (thường dưới 1000m) và vùng trung du của nhiều tỉnh như Bắc Giang, Thái Nguyên, Phú Thọ, và nhiều địa phương khác, thậm chí được trồng quanh các đình, chùa hay làng mạc, không chỉ vì quả mà còn để tạo bóng mát.
Quả bồ hòn tên khoa học là gì? Bồ hòn (Sapindus mukorossi), một loài cây ưa sáng và phát triển nhanh, thích nghi với nhiều loại đất nhưng phát triển tốt nhất trên đất dày, ẩm và màu mỡ, thường thấy trong các rừng thứ sinh hay ven suối.
Trồng bồ hòn bao lâu thì có quả? Cây này có chu trình ra hoa và quả đều đặn hàng năm, với mùa quả chín vào khoảng tháng 10-11, đồng thời khả năng tái sinh mạnh mẽ từ hạt và chồi sau khi bị chặt. Bên cạnh việc nhân giống qua hạt, việc giâm cành cũng là phương pháp hiệu quả để tạo ra nhiều cây mới.
Cây bồ hòn có ý nghĩa gì? Gỗ của bồ hòn, với đặc tính cứng cáp, thường được ứng dụng trong nghề mộc và ngành xây dựng, khẳng định giá trị đa dạng của loài cây này trong cả sinh học và đời sống xã hội.
Đặc điểm thực vật
Cây gỗ hùng vĩ, với chiều cao vượt trội từ 5 đến 10 mét hoặc cao hơn, đặc trưng bởi việc rụng lá vào mùa khô, tạo nên một bức tranh thiên nhiên đầy màu sắc theo mùa. Lá của cây được bố trí một cách tỉ mỉ, với hình dáng lông chim và mọc so le, bao gồm từ 4 đến 6 cặp lá con có bề mặt nhẵn bóng, với gốc lệch và đầu nhọn, mép lá nguyên vẹn và gân lá nổi bật trên cả hai mặt.
Hoa của cây tạo thành những cụm ở đầu cành, hợp thành chùm hoặc chùy, khoe sắc với hàng loạt hoa nhỏ màu lục nhạt. Đài hoa với 5 răng nhẹ nhàng ôm trọn từng bông hoa, trong khi cánh hoa hình trứng ẩn chứa vảy ngắn ở gốc và phủ một lớp lông mịn. Nhị hoa vươn mình cong và dài, vượt qua cánh hoa, bầu hoa hình trứng nhẵn bóng, chứa đựng 3 ô bên trong.
Trái bồ hòn là gì? Trái bồ hòn như thế nào? Bồ hòn là quả gì? được rất nhiều người quan tâm. Quả của cây là một viên ngọc tròn lẳn với các đường sống nổi rõ, bọc trong một lớp vỏ ngoài dày và khi chín chuyển sang màu vàng nâu với bề mặt nhăn nheo. Hạt bên trong, tròn và màu đen. Mùa hoa rực rỡ từ tháng 7 đến tháng 9, tiếp nối là mùa quả từ tháng 10 đến tháng 12.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Quả và hạt.
Quả bồ hòn được thu hái vào mùa thu, để nguyên hoặc bỏ hạt rồi phơi khô.
Thành phần hóa học
Bồ hòn có chất gì? Quả bồ hòn đặc biệt giàu saponin, một thành phần hóa học nổi bật với nồng độ saponosid lên đến 18% trong thịt quả. Saponin mukorosin, một hợp chất quý giá, đã được tinh chế thành dạng kết tinh. Quá trình thủy phân của saponin mukorosin tiết lộ ra genin là hederagenin cùng với một loạt các loại đường bao gồm L-arabinose, D-glucose, L-rhamnose, và D-xylose.
Bồ hòn chứa một loạt các sapindosid như sapindosid A, B, C, D, E, E1, X, Y, Y2,… tất cả đều thuộc nhóm saponin triterpen. Bên cạnh đó, các saponin khác như mukuroviosid Ia, Ib, IIa, IIb, được biết đến với khả năng hoạt động bề mặt mạnh.
Nhiều phương pháp đã được phát triển để chiết xuất saponin từ quả bồ hòn, từ những kỹ thuật phức tạp đến phương pháp đơn giản nhất là đun sôi bột quả trong nước, sau đó cô đặc dịch chiết và tách saponin bằng sulfat amoni.
Thêm vào đó, hạt của bồ hòn cũng chứa một lượng dầu béo đáng kể, từ 9 đến 10%.
Tác dụng dược lý
Bồ hòn có tác dụng gì? Trong lĩnh vực nghiên cứu dược lý, phương pháp khuếch tán sử dụng khoanh giấy lọc đã được áp dụng để khám phá khả năng kháng khuẩn in vitro của quả bồ hòn với các vi khuẩn Gram dương và Gram âm. Để thực hiện điều này, cao chiết thô hoặc hoạt chất từ quả bồ hòn được emulsify bằng 0,5% Tween 80 hoặc acacia (ngoại trừ khi sử dụng cao chiết nước hoặc các hoạt chất tan trong nước), tạo ra dung dịch với nồng độ 100mg/ml, và sau đó pha loãng thêm bằng cách thêm gấp ba lần lượng nước cất.
Tác dụng quả bồ hòn? Cao chiết từ quả bồ hòn cho thấy hiệu quả ức chế sự phát triển của các loại vi khuẩn như Staphylococcus aureus, Staphylococcus pyogenes và Staphylococcus viridans, và hiệu quả ức chế ít hơn đối với Diplococcus pneumoniae và Corynebacterium diphtheriae. Điều này áp dụng cho cả cao chiết với nước và ethanol từ quả bồ hòn.
Ngoài ra, nghiên cứu về tác dụng diệt tinh trùng của bồ hòn, cụ thể là từ phần trên mặt đất của cây, đã được thực hiện. Bằng cách áp dụng một lượng nhỏ cao chiết lên mẫu tinh trùng, sau đó kỹ lưỡng quan sát dưới kính hiển vi, kết quả cho thấy hoạt tính diệt tinh trùng đáng chú ý, kể cả đối với tinh trùng của chuột và con người. Đáng chú ý, các saponin chiết xuất từ bồ hòn và các cây khác đã chứng minh có khả năng diệt tinh trùng mạnh, với saponin toàn phần từ vỏ quả bồ hòn là mạnh mẽ nhất. Điều này kết hợp với acid oleanolic trong sapogenin mang lại hiệu quả diệt tinh trùng, mở ra hướng nghiên cứu cho việc phát triển các sản phẩm chống thụ thai từ saponin bồ hòn.
Ứng dụng của cao lỏng bồ hòn trong điều trị bỏng đã được khám phá trên 206 bệnh nhân, cho thấy khả năng làm giảm nhiễm trùng, thúc đẩy quá trình hình thành da non, giảm cần sử dụng kháng sinh toàn thân và rút ngắn thời gian điều trị. Tuy nhiên, việc sử dụng cao lỏng bồ hòn cũng đi kèm với một số nhược điểm như cảm giác xót, nóng khi đắp lần đầu và khó khăn trong việc tháo băng.
Tính vị – Quy kinh
Rễ bồ hòn có vị đắng và tính mát, hơi độc, quy vào các kinh phế và tỳ.
Công năng – Chủ trị
Rễ của bồ hòn mang lại hiệu quả trong việc giải phóng đờm và giảm tình trạng trệ chứng, trong khi quả của nó nổi tiếng với khả năng khử trùng mạnh mẽ.
Quả bồ hòn giặt quần áo: Theo truyền thống, quả bồ hòn được ứng dụng như một chất tẩy rửa tự nhiên cho quần áo, đặc biệt hiệu quả với các loại vải như len và lụa mà không chịu đựng được tính kiềm của xà phòng thông thường.
Từ những bản ghi cổ, bồ hòn còn được biết đến với công dụng trong việc giảm ho, loại bỏ đờm, cải thiện tình trạng hôi miệng và ngăn ngừa sâu răng. Cộng đồng ở một số khu vực còn sử dụng vỏ cây bồ hòn, sau khi đã được giã nát và ngâm trong nước, để tắm cho vật nuôi nhằm trừ bọ, rận, chấy.
Trong nền y học dân gian của Ấn Độ, bột vỏ quả bồ hòn pha trộn với mật ong, tạo thành các viên hoàn khoảng 2g mỗi viên, được dùng để chữa viêm phổi, uống kèm sữa nóng mỗi ngày hai lần. Tương tự, ở Nepal, cộng đồng sử dụng vỏ quả bồ hòn đã được xay nhỏ thành bột mịn để áp dụng trực tiếp lên da, giúp điều trị các bệnh ngoài da như ghẻ và bệnh nấm.
Bồ hòn có tác dụng gì với tóc? Quả bồ hòn gội đầu: Bột vỏ quả bồ hòn cũng được pha với bột ngô theo tỷ lệ 1:2 để sử dụng làm chất gội đầu, giúp loại bỏ gàu và tiêu diệt chấy hiệu quả.
Tác hại của quả bồ hòn
Cần lưu ý rằng không khuyến khích sử dụng bồ hòn dưới dạng thuốc mỡ để điều trị vết bỏng, do kết quả áp dụng trên thực tế cho thấy vết thương có thể trở nên nghiêm trọng hơn với tình trạng mủ nhiều.
Ngoài ra quả bồ hòn chứa một lượng nhỏ chất độc có thể gây choáng tạm thời nếu được tiêu thụ. Dù bppf hòn có tính chất tẩy rửa và kháng khuẩn mạnh mẽ, có thể dùng để hỗ trợ điều trị sâu răng và vệ sinh răng miệng,nhưng nó không phù hợp để ăn. Do đó cần sử dụng cẩn trọng.
Bảo quản
Bảo quản dược liệu bồ hòn ở nơi khô ráo và thoáng mát.
Một số bài thuốc
Chữa hôi miệng, trừ sâu răng
Dùng 5 – 10g hạt bồ hòn đã nghiền mịn, ngậm và sau đó nhổ bỏ nước để làm sạch khoang miệng.
Diệt sâu, trừ giòi
Áp dụng vỏ cây bồ hòn tươi, giã nát và pha loãng với nước, sử dụng phun trực tiếp. Hoặc có thể dùng vỏ quả bồ hòn, sắc chế để lấy nước cô đặc rồi tưới lên khu vực cần xử lý.
Chữa hắc lào
Kết hợp vỏ quả bồ hòn (20g) và củ riềng già (10g), tán nhỏ và ngâm với 20ml cồn 90° để tạo thành dung dịch bôi ngoài da.
Chữa ghẻ lở, hắc lào
Chế biến quả bồ hòn loại bỏ hạt thành dầu, sau đó trộn đều với bột hạt củ đậu đã được nghiền mịn, sử dụng để bôi lên vùng da bệnh sau khi đã làm sạch với nước nóng.
Chữa họng tắc, không nuốt được
Vỏ quả bồ hòn sau khi đã được sấy khô và tán mịn, dùng thổi nhẹ vào họng để giảm viêm và hỗ trợ nuốt.
Phòng ngừa đỉa cắn
Thoa dầu từ quả bồ hòn lên đùi và chân trước khi bước xuống ao hoặc đồng, để ngăn chặn đỉa gây hại.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Bồ hòn, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 243.
- Đỗ Tất Lợi (2006), Bồ hòn, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 751.
- Phạm Hoàng Hộ (1999), Bồ hòn, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 2, trang 311.