Biến Hóa (Quán Chi/Thổ Tế Tân)
Danh pháp
Tên khoa học
Asarum caudigerum Hance (Họ Mộc hương – Aristolochiaceae)
Tên khác
Thổ tế tân, quán chi
Nguồn gốc
Biến hóa là cây gì? Tế tân, một dược liệu quý, bắt nguồn từ các loài thuộc chi Asarum L., có mặt tại Việt Nam với bốn loài đặc trưng. Mỗi loài mang tên gọi riêng biệt tùy theo khu vực địa lý nhưng chung quy lại, đều được biết đến dưới cái tên chung là “tế tân” khi so sánh với các ghi chép từ Trung Quốc. Thêm vào đó, một số nguồn tài liệu đề cập đến loài A. blumei Duch có mặt ở Việt Nam, dẫu vậy, Viện Dược liệu vẫn chưa ghi nhận được mẫu vật nào của loài này.
Biến hóa mọc ở đâu? Khám phá mới về thổ tế tân ghi nhận sự tồn tại của loài này ở một số điểm đặc biệt tại tỉnh Lào Cai. Cây này yêu thích sự ẩm ướt và bóng mát, phổ biến ở những khu vực núi cao với độ cao từ 800 đến 1700 mét. Chúng mọc thành từng đám dày đặc bên bờ khe suối, dưới bóng của rừng cây xanh mướt trên những ngọn núi đất hoặc núi đá vôi. Đặc biệt, tế tân không rụng lá theo mùa và thường xuất hiện hoa quả vào mùa hè đến mùa thu. Khi quả chín, hạt sẽ tự phát tán xung quanh cây mẹ.
Trong một lô trồng cây tế tân tại trại thuốc Sapa dành cho mục đích nghiên cứu và bảo tồn, đã quan sát thấy sự nảy mầm của cây con từ hạt. Cây này còn sở hữu khả năng đặc biệt là mọc chồi từ gốc, cho thấy sức sống mạnh mẽ. Dù vậy, do số lượng hạn chế và phạm vi phân bố không rộng lớn, tế tân đã được đưa vào Danh mục Đỏ và Sách Đỏ Việt Nam như một biện pháp nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn.
Đặc điểm thực vật
Loài thảo mộc này, với chiều cao khiêm tốn chỉ từ 10 đến 25 cm, sở hữu thân rễ mảnh mai, lan trải theo chiều ngang và phân nhánh tại các đốt, từ đó mọc rễ. Lá biến hóa mang hình dáng trái tim, đạt kích thước khoảng 8 – 10 cm chiều dài và 4 – 5 cm chiều rộng, với hai phần gốc tròn mở rộng và đỉnh lá nhọn mềm, tạo nên vẻ đẹp độc đáo. Bề mặt lá được phủ bởi lớp lông mịn màng, dày đặc hơn ở phía dưới, trong khi mặt trên tỏa sáng với sắc đậm và được điểm xuyết bởi những đốm trắng, cùng với các gân lá chạy toả ra từ gốc. Cuống lá, dài từ 7 đến 15 cm, được ôm của lớp lông mềm.
Hoa biến hóa, nở một mình một hoa tại gốc cuống lá, khoe sắc vàng nhạt duyên dáng với những vạch nâu đỏ tinh tế, mỗi cuống hoa uốn cong như đang cúi chào. Lá bắc, dù nhỏ bé, nhưng giữ vai trò quan trọng trong việc bao phủ bông hoa với chiếc ống co thắt tại gốc và trang trí bằng lớp lông tại các vạch dọc. Phần giữa hoa nở phồng và đầu hoa chia thành ba thùy với những đỉnh nhọn dài, nhị hoa sống động với 12 cá thể, hợp nhất tạo nên một quả nang gần hình cầu, đựng đầy hạt dẹt. Thời gian hoa và quả của nó diễn ra từ tháng 4 đến tháng 7.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Toàn cây biến hóa thu hái vào mùa đông, phơi khô.
Thành phần hóa học
Toàn cây biến hóa, nhất là thân rễ chứa tinh dầu.
Tác dụng dược lý
Đang cập nhật
Tính vị – Quy kinh
Biến hóa có vị cay và tính ấm.
Công năng – Chủ trị
Biến hóa có tác dụng gì? Biến hóa có tác dụng tán phong hàn, ôn trung và hạ khí, thông khiếu, làm ra mồ hôi và lợi tiểu tiện.
Biến hóa chữa bệnh gì? Trong dân gian, thổ tế tân được coi là bài thuốc quý hiếm cho việc điều trị viêm phế quản, giảm các triệu chứng ho khô, ho đàm, và thậm chí là hen suyễn; đồng thời là phương pháp lý tưởng cho những ai đau nhức do tê thấp, chống chọi với tác động của phong hàn hay trạng thái co rúm. Không chỉ dừng lại ở đó, nó còn được biết đến như một bí quyết bồi bổ, giúp làn da trở nên tươi sáng, hồng hào.
Liều dùng
Thổ tế tân được khuyến nghị sử dụng ở mức 2 đến 4 gram mỗi ngày, thường được kết hợp với các loại thảo mộc khác để tăng cường hiệu quả.
Bảo quản
Dược liệu tế tân cần được bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát và tránh ánh nắng trực tiếp. Ánh nắng mặt trời có thể làm mất đi các hoạt chất quý giá trong tế tân.
Đựng tế tân trong bao bì kín, như túi zip, hộp nhựa có nắp đậy hoặc lọ thủy tinh có khả năng cản không khí và hơi ẩm. Điều này giúp ngăn chặn sự xâm nhập của không khí, hơi ẩm, và côn trùng, đồng thời giữ cho dược liệu khô ráo và sạch sẽ.
Để tránh ẩm mốc, có thể sử dụng các gói chống ẩm (silica gel) trong bao bì chứa dược liệu. Điều này rất quan trọng đối với những khu vực có độ ẩm cao.
Một số bài thuốc
Chữa trúng gió chân tay lạnh, co cứng, hôn mê
Đối với tình trạng cơ thể bị ảnh hưởng bởi gió, gây ra hiện tượng chân tay lạnh cứng và trạng thái hôn mê, một sự kết hợp độc đáo gồm thổ tế tân, ma hoàng, quế chi, thạch xương bồ, phụ tử chế, và cam thảo, mỗi thành phần lượng 4g, được nấu sắc lấy nước uống.
Để ứng dụng ngoài, thổ tế tân được nghiền thành bột và thổi nhẹ vào lỗ mũi để kích thích sự hắt hơi, hoặc xoa nhẹ vào chân răng khi răng không thể mở ra.
Chữa hen suyễn gặp lạnh lên cơn nghẹt thở hoặc cảm phong hàn, tức ngực khó thở, đầu mặt xây xẩm
Trong trường hợp hen suyễn được trầm trọng hóa bởi thời tiết lạnh, dẫn đến khó thở, hoặc ngực bị tức nặng do cảm lạnh, một phác đồ khác được đề xuất với thổ tế tân 4g và ma hoàng 8g, cùng với bán hạ chế, ngũ vị tử, rễ dâu, ô mai nhục, cam thảo, và gừng sống, mỗi loại 6g, tất cả được sắc kỹ lấy nước uống.
Chữa ho khan, ho có đờm
Đối với những trường hợp ho kéo dài, kể cả ho khan và ho có đờm, thổ tế tân với liều lượng lên tới 20g có thể được sắc lấy nước hoặc nghiền thành bột, sau đó chia nhỏ thành nhiều liều uống trong ngày. Đây là một phương pháp tiếp cận mới trong việc giảm thiểu các triệu chứng khó chịu này.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Biến hóa, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 888.
- Đỗ Tất Lợi (2006), Biến hóa, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 751.
- Phạm Hoàng Hộ (1999), Biến hóa, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 305.