Biên soạn và Hiệu đính

Dược sĩ Phan Hữu Xuân Hạo

Danh pháp

Tên chung quốc tế

Rizatriptan

Tên danh pháp theo IUPAC

N , N -dimetyl-2-[5-(1,2,4-triazol-1-ylmetyl)-1 H -indol-3-yl]etanamin

Nhóm thuốc

Thuốc điều trị đau nửa đầu nhóm Chất chủ vận thụ thể serotonin, Serotonin 5-HT1

Mã ATC

N — Thuốc tác động lên trên hệ thần kinh

N02 — Thuốc giảm đau

N02C — Các loại thuốc điều trị đau nửa đầu

N02CC — Chất chủ vận chọn lọc serotonin (5HT1)

N02CC04 — Rizatriptan

Mã UNII

51086HBW8G

Mã CAS

144034-80-0

Cấu trúc phân tử

Công thức phân tử

C 15 H 19 N 5

Phân tử lượng

269.34 g/mol

Cấu trúc phân tử

Rizatriptan là một thành viên của tryptamine. Nó có vai trò như một chất chủ vận serotonergic, một chất co mạch và một loại thuốc chống viêm. Nó có chức năng liên quan đến N,N-dimethyltryptamine.

Các tính chất phân tử

Số liên kết hydro cho: 1

Số liên kết hydro nhận: 3

Số liên kết có thể xoay: 5

Diện tích bề mặt tôpô: 49,7 Ų

Số lượng nguyên tử nặng: 20

Các tính chất đặc trưng

Điểm nóng chảy (° C): 178-180°C

Độ hòa tan trong nước: 42 mg/mL (đối với gốc tự do)

LogP: 1.4

Sinh khả dụng: 45%

Khả năng liên kết Protein huyết tương: 14%

Thời gian bán thải: 2-3 giờ

Bài tiết: 82% nước tiểu; 12% phân.

Cảm quan

Dạng bột, rắn, bột kết tinh màu trắng hoặc gần như trắng. Thường sử dụng trong các chế phẩm dưới dạng muối. Ở dạng tự do, khả năng hòa tan trong nước là 42 mg/mL

Dạng bào chế

Rizatriptan được bào chế chủ yếu dưới dạng viên nén có hàm lượng 5mg hay 10mg

Độ ổn định và điều kiện bảo quản của Rizatriptan

Bảo quản Rizatriptan trong điều kiện tránh ẩm ướt và tránh ánh sáng trực tiếp. Nhiệt độ bảo quản thích hợp Rizatriptan là từ 15-30oC. Không cần bảo quản Rizatriptan trong tủ lạnh.

Phương pháp sản xuất

Để điều chế ra, phải bắt đầu từ việc điều chế 1 – nitrobenzyl) – 1,2,4 – triazole 5 sử dụng 4 – nitrobenzyl bromide và 1,2,4 – triazole.

Nguồn gốc

Rizatriptan là một thuốc thuộc nhóm thuốc Triptan thế hệ mới, đã được cấp bằng sáng chế vào năm 1991 và được đưa vào sử dụng trong y tế vào năm 1998. Thuốc này có sẵn trên thị trường dưới dạng các thuốc gốc.

Vào năm 2020, đây là loại thuốc được kê đơn nhiều thứ 134 tại Hoa Kỳ, với hơn 4 triệu đơn thuốc.

Dược lý và cơ chế hoạt động

Rizatriptan là chất chủ vận chọn lọc của thụ thể serotonin (5-hydroxytryptamine; 5-HT) loại 1B và 1D. Nó có liên quan về mặt cấu trúc và dược lý với các chất chủ vận thụ thể 5-HT1B/1D chọn lọc khác và chỉ có ái lực yếu đối với các thụ thể 5-HT 1A , 5-HT 5A và 5-HT 7 và không có ái lực hoặc hoạt tính dược lý đáng kể ở 5-HT 2 , 5-HT 3 hoặc 5-HT 4 phân nhóm thụ thể hoặc ở alpha1-, alpha2-, hoặc beta-adrenergic, dopamine1; dopamin2; thụ thể muscarinic hoặc benzodiazepine.

Tác dụng này hiệu quả trong việc giảm đau nửa đầu. Ngoài tác dụng gây co mạch, dữ liệu từ các nghiên cứu trên động vật cho thấy Rizatriptan còn kích hoạt 5-HT 1 các thụ thể trên các đầu ngoại vi của các mạch máu sọ chi phối dây thần kinh sinh ba, mà cũng có thể góp phần vào tác dụng chống đau nửa đầu của Rizatriptan ở người.

Ba tác dụng dược lý riêng biệt có liên quan đến tác dụng chống đau nửa đầu của triptans:

(1) kích thích các thụ thể 5-HT1D tiền synap, có tác dụng ức chế cả giãn mạch màng cứng và viêm;

(2) ức chế trực tiếp tính dễ bị kích thích của tế bào nhân sinh ba thông qua chủ vận thụ thể 5-HT1B/1D trong thân não.

(3) làm co mạch màng não, màng cứng, mạch não hoặc màng não do chủ vận thụ thể 5-HT1B mạch máu.

Ứng dụng trong y học của Rizatriptan

Điều trị các chứng đau nửa đầu

Rizatriptan có tác dụng trong việc giảm đau đầu và các triệu của chứng đau nửa đầu khác (buồn nôn, nôn mửa, nhạy cảm với ánh sáng hay âm thanh)

Rizatriptan là một triptan thế hệ thứ hai có sẵn ở dạng viên nén hoặc viên nén tan qua đường uống (tấm wafer) mang lại một số lợi thế so với các thuốc khác cùng loại.

Rizatriptan được hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa và đạt được nồng độ tối đa trong huyết tương nhanh hơn các triptan khác, giúp giảm đau nhanh chóng. Các thử nghiệm lâm sàng đã chỉ ra rằng rizatriptan ít nhất có hiệu quả hoặc vượt trội so với các thuốc điều trị đau nửa đầu dạng uống khác trong điều trị cấp tính chứng đau nửa đầu và có hiệu quả lâu dài nhất quán hơn đối với nhiều cơn đau nửa đầu.

Hiệu quả điều trị của rizatriptan trong điều trị các chứng đau nửa đầu chủ yếu là do sinh khả dụng đường uống thấp và chuyển hóa bước đầu mạnh.

Rizatriptan có đặc tính dung nạp khá thuận lợi. Khảo sát tên các bệnh nhân được điều trị bằng các Triptan cho biết, họ cảm thấy hài lòng hơn và ưa thích rizatriptan hơn các thuốc điều trị đau nửa đầu khác. Những cải thiện về chất lượng cuộc sống được báo cáo với rizatriptan phù hợp với hồ sơ hiệu quả và khả năng dung nạp thuận lợi của nó.

Đáng chú ý, các mô hình quyết định đa thuộc tính kết hợp dữ liệu lâm sàng với các ưu tiên điều trị do bệnh nhân và bác sĩ báo cáo đã xác định rizatriptan là một trong ba triptan gần nhất với ngưỡng “lý tưởng” của giả thuyết. Do đó, hiệu quả và khả năng dung nạp của rizatriptan trong điều trị cấp tính chứng đau nửa đầu đã được chứng minh rõ ràng.

Dược động học

Hấp thu

Nhanh chóng sau khi uống. Sinh khả dụng là 45%. Thức ăn không ảnh hưởng đến sinh khả dụng của rizatriptan. Tuy nhiên, dùng rizatriptan cùng với thức ăn sẽ làm chậm thời gian đạt được nồng độ đỉnh trong huyết tương khoảng 1 giờ. Tỷ lệ hấp thu không bị ảnh hưởng bởi sự xuất hiện của cơn đau nửa đầu.

Phân bố

Thể tích phân bố 140 lít đối với nam và 110 lít đối với nữ.

Khả năng liên kết với protein huyết: 14%

Chuyển hóa

Rizatriptan được chuyển hóa bởi isoenzyme monoamine oxidase A (MAO-A) thành chất chuyển hóa axit axetic indole không hoạt động. Ngoài ra, một số chất chuyển hóa không hoạt động khác được hình thành. Một chất chuyển hóa có hoạt tính, N-monodesmethyl-rizatriptan, với hoạt tính dược lý tương tự như hoạt tính dược lý của hợp chất gốc đã được xác định ở nồng độ nhỏ (14%) trong huyết tương.

Đào thải

Khoảng 14% liều uống được bài tiết qua nước tiểu dưới dạng rizatriptan không đổi trong khi 51% được bài tiết dưới dạng chất chuyển hóa của axit indole acetic, cho thấy sự chuyển hóa lần đầu đáng kể.

Thời gian bán hủy 2-3 giờ.

Độc tính của Rizatriptan

Các triệu chứng quá liều được ghi nhận trên lâm sàng bao gồm chóng mặt, các vấn đề về tim và mạch máu, ngất xỉu, mất kiểm soát ruột và bàng quang, huyết áp cao, nhịp tim chậm và nôn mửa.

Các tác dụng phụ của thuốc Rizatriptan có thể được phân theo cấp độ như:

Một số tác dụng phụ nhẹ

Chóng mặt

Mệt mỏi (thiếu năng lượng)

Áp lực, đau hoặc tức ngực, cổ họng, cổ hoặc hàm của bạn

Buồn ngủ

Một nhóm các tác dụng phụ nghiêm trọng liên quan đến tim, các triệu chứng có thể bao gồm:

Đau ngực, áp lực, tức ngực hoặc khó chịu

Đau ở ngực lan đến cánh tay, ở lưng hay hàm hoặc cổ

Choáng váng, chóng mặt

Đổ mồ hôi hoặc buồn nôn

Một nhóm các tác dụng phụ nghiêm trọng liên quan đến đột quỵ hoặc chảy máu trong não, các triệu chứng có thể bao gồm:

Đau đầu dữ dội đột ngột

Sự nhầm lẫn

Khó nói, nhìn hoặc đi lại

Cánh tay hoặc chân bị yếu, thường bị ở một bên cơ thể

Một nhóm các tác dụng phụ nghiêm trọng liên quan đến các vấn đề về mạch máu, chẳng hạn như thu hẹp động mạch đột ngột (co thắt mạch máu). Các triệu chứng có thể phụ thuộc vào vị trí trong cơ thể nhưng có thể bao gồm:

Đau bụng

Phân có máu

Đau ngực

Tê, lạnh hoặc có màu xanh lam ở tay hoặc chân

Tê yếu ở cánh tay, chân

Các vấn đề về thị giác, chẳng hạn như mất thị lực, cũng có thể xảy ra.

Tương tác của Rizatriptan với thuốc khác

Sử dụng thuốc ức chế MAO với thuốc này có thể gây ra tương tác thuốc nghiêm trọng (có thể dẫn đến tử vong).

Không sử dụng bất kỳ chất ức chế MAO nào (chẳng hạn như Isocarboxazid, Linezolid, Methylene Blue, Moclobemide, Phenelzine, Procarbazine, Rasagiline, Safinamide, Selegiline, Tranylcypromine) trong khi được điều trị bằng thuốc này.

Hầu hết các chất ức chế MAO cũng nên tránh trong hai tuần trước khi bắt đầu dùng thuốc này.

Nguy cơ phát triển Hội chứng Serotonin/độc tính tăng nếu bạn cũng đang dùng các loại thuốc khác làm tăng mức độ serotonin.

Bao gồm các loại thuốc như MDMA / “thuốc lắc”, St. John’s wort, một số thuốc chống trầm cảm (bao gồm SSRI như Fluoxetine / Paroxetine, SNRI như Duloxetine / Venlafaxine), và một số loại khác.

So sánh với các thuốc khác cùng nhóm Triptans

Một đánh giá có hệ thống với các Triptans đường uống được bán trên thị trường trong điều trị chứng đau nửa đầu cấp tính.

Kết quả nhận được là tất cả các thuốc triptan bán trên thị trường đều giúp giảm đau đáng kể và/hoặc hết đau sau 2 giờ, và giảm đau sau 1 giờ khi so sánh với giả dược.

Sau 30 phút, sumatriptan 50 mg và rizatriptan 10 mg hòa tan nhanh, hiệu quả giảm đau đáng kể khi so sánh với giả dược, trong khi công thức hòa tan nhanh của sumatriptan 100 mg là triptan đường uống duy nhất vượt trội hơn giả dược.

Mặt khác, sumatriptan 50 hòa tan nhanh và eletriptan 40mg cho thấy tỷ lệ tái phát thấp hơn so với giả dược, trong khi rizatriptan 10 mg là triptan duy nhất có tỷ lệ tái phát cao hơn so với giả dược.

Biệt dược sumatriptan là chất được tìm ra đầu tiên. Các triptan khác được tìm ra sau này bao gồm cả rizatriptan, phần lớn đều cho kết quả tốt hơn.

Tuy nhiên, mỗi thuốc sẽ cho một khả năng dung nạp và sự tương thích với mỗi người bệnh khác nhau.

Một vài nghiên cứu của Rizatriptan trong Y học

Đánh giá kinh tế Frovatriptan và rizatriptan: nghiên cứu FREEVA

Bối cảnh

Nghiên cứu kinh tế dược hiện tại đã so sánh chi phí trực tiếp và gián tiếp của việc sử dụng frovatriptan so với rizatriptan trong điều trị cấp tính chứng đau nửa đầu.

Phương pháp

Dữ liệu về chi phí-hiệu quả của hai triptan được lấy từ một nghiên cứu ưu tiên bệnh nhân chéo, đa trung tâm, ngẫu nhiên, mù đôi, ngẫu nhiên của Ý được công bố gần đây, so sánh frovatriptan với rizatriptan. Chi phí trực tiếp thu được bằng cách tính toán mức tiêu thụ thuốc, cả thuốc triptan và thuốc cấp cứu. Giá thuốc hiện đang bán trên thị trường được lấy từ bảng giá của Cơ quan Dược phẩm Ý. Chi phí gián tiếp là những chi phí liên quan đến việc vắng mặt tại nơi làm việc do chứng đau nửa đầu.

Kết quả

129 trong số 148 bệnh nhân có tiền sử đau nửa đầu hiện tại được phân tích ngẫu nhiên với hai loại thuốc nghiên cứu và hoàn thành nghiên cứu. Số cơn được điều trị chỉ với 1 liều thuốc nghiên cứu cao hơn với frovatriptan (157 so với 147), trong khi số cơn được điều trị bằng ≥2 liều thuốc nghiên cứu cao hơn với rizatriptan (122 so với 110 và 74 so với 67 , tương ứng). Tuy nhiên, nhiều bệnh nhân được điều trị bằng frovatriptan đã dùng thuốc cứu nguy hơn (71 so với 59). Tổng chi phí trực tiếp cho mỗi lần tấn công (bao gồm cả thuốc giải cứu thuốc nghiên cứu) là 9,12 € cho frovatriptan và 13,54 € cho rizatriptan (p < 0,05 giữa các lần điều trị).

Đối với chi phí gián tiếp, ở nhóm bệnh nhân được điều trị bằng frovatriptan, số giờ làm việc bị mất trung bình thấp hơn đáng kể (p < 0,05) (1,5 giờ) so với các đối tượng sử dụng rizatriptan (2,8 giờ). Dựa trên thu nhập kiếm được trên mỗi đơn vị công việc, chi phí gián tiếp cho mỗi lần tấn công là 24,55 € đối với frovatriptan và 45,84 € đối với rizatriptan. Nhìn chung, tổng chi phí, bao gồm chi phí trực tiếp và gián tiếp, được đánh giá lần lượt là 33,67 € cho frovatriptan và 59,38 € cho rizatriptan.

Kết luận

Trong giới hạn của phân tích mô hình này, frovatriptan được phát hiện là tiết kiệm chi phí hơn đáng kể so với rizatriptan. Kết quả này có thể được giải thích là do chi phí mua frovatriptan thấp hơn, cần ít liều hơn và mất ít giờ làm việc hơn. Phát hiện này có thể thúc đẩy việc lựa chọn phương pháp điều trị bằng miệng thích hợp nhất cho các cơn đau nửa đầu cấp tính dựa trên cả nhu cầu của từng bệnh nhân và hiệu quả chi phí của các loại thuốc hiện có.

Tài liệu tham khảo

1. Dược thư quốc gia Việt Nam, truy cập ngày 17/02/2023
2. Drugbank, Rizatriptan, truy cập ngày 17/02/2023
3. Pubchem, Rizatriptan, truy cập ngày 17/02/2023.
4. Wiley online library, Rizatriptan (Maxalt®): A 5-HT1D Receptor Agonist, trung cập ngày 17/02/2023.
5. Pascual, J., Mateos, V., Roig, C., Sanchez‐del‐Rio, M., & Jiménez, D. (2007). Marketed oral triptans in the acute treatment of migraine: a systematic review on efficacy and tolerability. Headache: The Journal of Head and Face Pain, 47(8), 1152-1168.
6. Láinez, M. J. (2006). Rizatriptan in the treatment of migraine. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 2(3), 247-259.
7. Lisotto, C., Guidotti, M., Zava, D., & Savi, L. (2013). Frovatriptan and rizatriptan economic EVAluation: the FREEVA study. The Journal of Headache and Pain, 14, 1-8.