Tên khoa học

Fritillaria cirrhosa Don (Xuyên bối mẫu), họ Hành (Liliaceae).

Nguồn gốc

Bối mẫu là thân củ của cây bối mẫu. Hiện nay có hai loại bối mẫu là: Xuyên bối mẫu và Triết bối mẫu, cả hai cây này đều ở Trung quốc, chưa thấy xuất hiện ở Việt nam.

Vùng sản xuất

Chủ yếu ở Tứ Xuyên, Tây Tạng và Vân Nam.

Thu hái và chế biến

Thu hái vào mùa Hè và mùa Thu sau khi băng tuyết tan, loại bỏ rễ con, vỏ khô và đất cát, phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp.

Tính vị và công năng

Vị ngọt đắng, tính hơi hàn. Thanh nhiệt nhuận phế, hóa đàm chỉ khái.

Xuyên bối mẫu ngọt mát thanh phế nhuận táo chữa ho tiêu đờm, hay chữa chứng ho khan ho lâu. Triết bối mẫu đắng hàn khai thông, thanh hỏa tan kết tụ, chữa tràng nhạc ung nhọt rất hay. Hóa đàm chỉ khái tiêu đờm chữa ho, thích hợp với chứng ho nhiệt, như ho do phong nhiệt, ho có đàm nhiệt, âm hư ho khan. Thanh nhiệt tán kết chủ yếu chữa các chứng ung ngọt, nhũ ung (nhọt ở vú), phế ung (trong phổi có sưng mủ), tràng nhạc. Thường phối ngũ với các thuốc tiêu sưng tan kết tụ.

Xuyên bối mẫu là vị thuốc được săn đón nhiều nhất trong Covid 19:

Xuyên bối mẫu tác dụng hay nhất là thanh phế nhuận táo, đây là một trong những tác dụng mạnh và rất nổi tiếng, trong giai đoạn Covid 19, một trong những vị thuốc được săn đón và liên tục trong từng trạng cháy hàng chính là Xuyên bối mẫu, giá cũng không hề mềm một chút nào (tầm vài triệu một kg hàng chất lượng). Trong ôn bệnh giai đoạn về sau thường nhiệt làm hao âm mà gây ra táo, nếu có đờm sẽ gây ra táo đàm (đờm khô mà dính, rất khó khạc); lại trên nền tảng bệnh nhân âm hư sinh ra nhiệt, hư nhiệt này lại càng làm cho khô táo hơn nữa. Tạo ra một vòng luẩn quẩn bệnh lý, nhiệt táo làm cho bệnh nhân ho rất nhiều, ho nhiều mà không ra được đàm, làm cho phế càng khô táo, mà càng khô táo thì lại càng ho nhiều, càng ho nhiều thì hao khí hại âm mà dẫn đến lại càng táo. Trong những hoàn cảnh như này vị thuốc vừa thanh nhiệt nhuận phế hóa đàm chỉ khái hay nhất là Xuyên bối mẫu, nếu kết hợp thêm Tỳ bà diệp thì đúng là trời sinh một cặp. Đàm kết dính khô đặc thì chỉ có cách duy nhất là làm mềm, lỏng, loãng nó ra thì mới khạc ra được, chứ không còn có cách nào khác cả. Cặp xuyên bối mẫu và tỳ bà diệp rất mạnh về chữa triệu chứng khi so sánh với bài Bối mẫu qua lâu tán. Bởi vì tỳ bà diệp thanh nhiệt mạnh hơn qua lâu nhân, chưa kể tỳ bà diệp còn hạ khí giáng khí chỉ khái, nên tác dụng cắt triệu chứng nhanh hơn. Mặt khác nữa, chứng này trên lâm sàng gặp nhiều. Bởi vì ôn bệnh giai đoạn đầu thường họ ít vào Y học cổ truyền, thường bệnh nhân có thể đến bệnh viện Tây y điều trị, hoặc có một số trường hợp thì mua thuốc ở hiệu thuốc tự về uống. Do đó mà ôn bệnh giai đoạn sau mới hay gặp đi khám Y học cổ truyền nhiều, vì do điều trị không khỏi bệnh diễn biến, hoặc do điều trị ban đầu chưa đúng,… Đây là một trong những mảng Y học cổ truyền làm cực kỳ hiệu quả, không biết bao nhiêu chế phẩm YHCT đã ra đời lấy Xuyên bối mẫu, Tỳ bà diệp làm linh hồn bài thuốc. Mà hiệu quả thì không phải bàn.

Đặc điểm dược liệu

Dược liệu có hình cầu hoặc hình bán cầu. Vỏ ngoài màu trắng. Thể chất: cứng, giòn, mặt gãy màu trắng, nhiều bột. Mùi: nhạt. Vị: đắng nhẹ.

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng là phải nhỏ, nguyên vẹn, màu trắng, chắc và nhiều bột.