Danh pháp

Tên khoa học

Stixis elongata Pierre (Họ Màn màn – Capparaceae)

Tên khác

Trứng rùa, tiết xích, mắc nam ngoa (Tày)

Nguồn gốc

Trứng cuốc là gì? Chi Stixis bao gồm một loạt các loài cây bụi, trong đó có 9 loài ở Việt Nam. Cây trứng cuốc xuất phát từ khu vực Ấn Độ – Malaysia và phân bố rộng rãi tại các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới ở Nam Á, Đông Nam Á và Đông Á (bao gồm Đông Nam Trung Quốc và đảo Hải Nam). Trong lãnh thổ Việt Nam, cây trứng cuốc chủ yếu mọc từ đồng bằng đến vùng trung du, thường xuất hiện trong quần thể cây sau nương rẫy, trên đồi, trong rừng thứ sinh và thậm chí trên các tả lề đường ở miền núi. Cây này có thể được bắt gặp tại các vùng đồng cỏ như Ba Vì, Mộc Châu và Phú Bình.

Trứng cuốc thường ra hoa và kết quả hàng năm, với quả thường chín vào mùa mưa tại miền nam, dẫn đến khả năng cuốn trôi hạt. Điều này cũng giúp cây chịu đựng được hạn hán cao do có hệ thống rễ phát triển mạnh mẽ. Ngay cả khi bị chặt phá, thậm chí chỉ còn lại rễ cây, nó vẫn có khả năng tái sinh bằng cách phát triển chồi mới.

Đặc điểm thực vật

Trứng cuốc, một loài cây bụi, nổi bật với những đặc điểm thực vật độc đáo của mình. Cây này có cành vươn dài, trơn nhẵn, mang màu trắng mốc tinh tế. Những chiếc lá xanh mọc so le, hình mác thuôn, dài từ 10 đến 17 cm và rộng từ 2 đến 5 cm. Lá trứng cuốc có gốc tròn, đầu nhọn, với mặt trên nhẵn và mặt dưới xuất hiện lông ở gần gân chính, tạo nên một mạng rõ ràng. Cuống lá dài từ 1,2 đến 1,5 cm, phủ đầy lông dày và phình lên ở chỗ nối với phiến lá, tạo nên một diện mạo độc đáo.

Cụm hoa trứng cuốc nở ở kẽ lá và đầu cành, hình thành thành một chùm đơn, có chiều dài từ 8 đến 15 cm. Lá bắc nhỏ và sớm rụng, trong khi hoa nhỏ mang gam màu trắng tinh khôi. Đài hoa có 5 răng rời, được phủ lông, và nhị được sắp xếp thành 2 – 3 hàng, với những cái ở phía ngoài rất ngắn. Bầu hoa có hình trứng, phủ đầy lông, với 3 ô riêng biệt.

Quả trứng cuốc giống như quả trám, có vỏ ngoài dày và cứng, trang trí bởi những chấm trắng tinh tế. Hạt quả có hình dạng thuôn dài. Mùa hoa của cây diễn ra từ tháng 3 đến tháng 5, trong khi mùa quả kéo dài từ tháng 6 đến tháng 8.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Rễ của trứng cuốc được thu hái vào mùa thu và sau đó được phơi khô, tạo nên một nguồn nguyên liệu chất lượng. Không chỉ vậy, lá của cây cũng được sử dụng.

Thành phần hóa học

Đang cập nhật

Tác dụng dược lý

Đang cập nhật

Tính vị – Quy kinh

Đang cập nhật

Công năng – Chủ trị

Tác dụng của cây trứng cuốc? Cây trứng cuốc, một nguồn dược liệu mới chỉ được giới thiệu trong kinh nghiệm dân gian, đặc biệt là ở những vùng như Hà Giang và Tuyên Quang. Người ta sử dụng rễ của cây này để chữa trị đau nhức ở gân xương và thấp khớp. Rễ cây trứng cuốc có thể được tán nhuyễn sau khi phơi khô, tạo thành bột mịn. Xơ từ bột này sau đó được sử dụng để nấu cao, sau đó trộn với bột để tạo thành viên uống. Có thể sử dụng cây trứng cuốc độc lập hoặc kết hợp với rễ bồ công anh, lượng mỗi thứ bằng nhau, tạo ra một biện pháp chăm sóc sức khỏe toàn diện.

Đôi khi, trong tình huống khẩn cấp, nhân dân còn hái lá của cây trứng cuốc để nấu nước uống, thay thế cho chè thông thường. Điều này là minh chứng cho sự linh hoạt và đa dạng trong cách sử dụng cây trứng cuốc, không chỉ là một nguồn dược liệu chữa bệnh mà còn là một nguồn thức uống thơm ngon và có lợi cho sức khỏe.

Liều dùng

Liều lượng hợp lý cho việc sử dụng hàng ngày là từ 20 đến 30g, có thể được chế biến thành thuốc sắc hoặc ngâm trong rượu để tận dụng tối đa các thành phần chất lượng của cây trứng cuốc.

Lưu ý

Ngoài cây trứng cuốc đã được giới thiệu, ở nhiều địa phương khác, người ta còn sử dụng hai loại cây khác thuộc cùng họ, đó là tôn nấm Stixis suaveolens Roxb. và cây Stixis flavescens Pierre. Thú vị là chúng thường được gọi cùng tên là trứng cuốc, và có cùng một ứng dụng chữa bệnh.

Lá của cây Stixis flavescens được dùng để nấu nước uống thay thế cho chè. Trong khi đó, lá của cây Stixis suaveolens lại được sử dụng đặc biệt để điều trị các vấn đề liên quan đến sức khỏe của đôi mắt. Điều này làm nổi bật sự đa dạng và linh hoạt trong việc sử dụng các thành phần từ các loại cây thuộc cùng họ Stixis, cung cấp cho người dân địa phương nhiều lựa chọn trong việc chăm sóc sức khỏe và tận dụng các đặc tính quý báu của thảo dược.

Bảo quản

Đặt rễ trứng cuốc vào túi chống ẩm hoặc hộp đựng kín để ngăn tình trạng ẩm mốc xâm nhập. Tránh để dược liệu trứng cuốc tiếp xúc với ánh sáng trực tiếp và nhiệt độ cao. Nơi khô ráo và thoáng mát sẽ giúp duy trì độ tươi mới của dược liệu. Ánh sáng mặt trời có thể làm giảm chất lượng của dược liệu. Do đó, bảo quản ở nơi tối hoặc trong góc kín đáo. Nếu có thể, hạn chế tiếp xúc của dược liệu với không khí bằng cách đóng gói kín. Ngoài ra, thường xuyên kiểm tra tình trạng của dược liệu để đảm bảo không có dấu hiệu mốc nấm hoặc hỏng hóc.

Một số bài thuốc

Để giảm đau nhức ở gân xương và thấp khớp, có thể chuẩn bị một bài thuốc đơn giản như sau: lấy rễ trứng cuốc, rửa sạch và sao vàng cho đến khi thơm. Sau đó, sắc thành nước uống và tiêu thụ hàng ngày. Liều lượng khuyến nghị là 20-30g mỗi ngày, giúp tận dụng tối đa các thành phần chất lượng của cây trứng cuốc để hỗ trợ quá trình điều trị và giảm đau hiệu quả.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Trứng cuốc, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 1028.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Trứng cuốc, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 518.