Toàn Yết (Toàn trùng/Bọ Cạp)
Tên khoa học
Buthus martensii Karsch (Bọ cạp), họ Bọ cạp (Buthidae).
Nguồn gốc
Xác khô của loài Buthus martensii Karsch (Bọ cạp), họ Bọ cạp (Buthidae). Toàn yết là dùng toàn con bọ cạp.
Vùng sản xuất
Chủ yếu ở Hà Nam và Sơn Đông.
Thu hái và chế biến
Thu bắt từ cuối mùa Xuân đến đầu mùa Thu, làm sạch bụi bẩn, cho vào nước sôi hoặc nước sôi ngâm muối. Nó được đun sôi cho đến khi toàn bộ cơ thể trở nên cứng lại, sau đó được vớt ra và đặt ở nơi thoáng khí và phơi khô trong râm.
Tính vị, quy kinh
Vị cay mặn tính bình có độc vào kinh Can.
Đặc điểm dược liệu
Toàn thân màu xanh nâu, bụng và các chi màu vàng, đuôi và ngòi độc màu nâu.
Thể chất: nhẹ, giòn. Mùi: hơi tanh. Vị: mặn.
Tác dụng
Tức phong trăn kinh, tán kết
Toàn yết vị cay tính bình có độc, chỉ đi vào duy nhất kinh Can, tác dụng mạnh nhất là về dọn dẹp can phong, từ kinh lạc cho đến tạng phủ. Tác dụng của ngô công và toàn yết về cơ bản là xêm xêm nhau, không có sự khác biệt quá nhiều. Bên trong thì đáp ứng với can phong nội động, bên ngoài thì hiệu quả với phong thấp đau dai dẳng. Dùng trong thì tức phong trấn kinh, dùng ngoài thì tiêu thũng tán kết với các trường hợp ung nhọt, tràng nhạc.
Tuy nhiên so về sức mạnh thuốc thì ngô công mạnh hơn toàn yết, tính của ngô công thiên ôn cho nên độ phân tán lớn, sức thuốc mạnh (khử phong). Toàn yết tính thiên về bình, sức mạnh tức phong cũng rất lớn khi so với các vị khác, nhưng so với ngô công thì vẫn dưới một bậc (gọi là nửa cân, tám lạng). Cả hai vị này đều có độc nên rất thận trọng khi dùng.
Tuy nhiên có một điểm mà Toàn yết dùng hay hơn so với Ngô công. Như đã nói cả ngô công và toàn yết đều là thuốc mạnh về trấn kinh tức phong, mặc dù tác động cả trong tạng phủ lẫn ngoài kinh lạc. Nhưng tác động ngoài kinh lạc của Toàn yết mạnh hơn Ngô công.
Bài thuốc kinh điển nhất sử dụng tác dụng của toàn yết, đó chính là bài Khiên chính tán. Bài này nguyên bản gồm có 03 vị là bạch phụ tử, bạch cương tằm và toàn yết. Chủ chứng bài này đặc trị liệt dây thần kinh số VII gây miệng méo mắt xệch. Bài này dùng toan VỊ cay tao, dung thích hợp nhất với chứng phong đậm thiên về hàn thấp, nêu khi hư huyết ứ hoặc do can phong nội động thì không nên dùng.
Phụ tử chuyên trị phong ở đầu mặt, cương tằm trị phong ở kinh lạc, phoi ngu co toàn yết tính bình hỗ trợ cương tằm trị phong kinh lạc và tưc phong tran kinh. Ca ba bài này đều là chủ dược chuyên trị trúng phong miệng méo mắt lệch. Dùng tốt nhất với liệt Vll ngoại biên.
LƯU Ý: Ngô công và toàn yết đều là những vị thuốc có nguồn gốc từ động vật, trong đó toàn yết là từ con bọ cạp, giá thành rất đắt. Ngô công là từ con rết giá rẻ hơn, đồng thời tác dụng lại mạnh hơn so với toàn yết. Chính vì vậy lâm sàng ưa chuộng dùng ngô công hơn.
Yêu cầu chất lượng
Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng to, mập, chắc; đuôi còn nguyên vẹn, không gãy và phần bụng có ít mảnh vụn.
Ghi chú
Dược liệu được sản xuất ở vùng Vũ Huyện của tỉnh Hà Nam theo dân gian được coi là chất lượng cao, và được gọi là Nam Toàn yết. Dược liệu sản xuất ở tỉnh Sơn Đông được gọi là Đông toàn yết.