Danh pháp

Tên khoa học

Citrus grandis (L.) Osbeck (Họ Cam – Rutaceae)

Citrus decumana Murr.

Citrus maxima (Burm.) Merr.

Tên khác

Chu loan, bòng

Nguồn gốc

Chi Citrus L. bao gồm một số chục loài, thường là những cây bụi hoặc gỗ nhỏ, phổ biến chủ yếu ở vùng nhiệt đới và á nhiệt đới như cam, quýt, chanh, phật thủ, chanh yên và bưởi.

Bưởi, một trong những loài cây phổ biến, có nguồn gốc tại vùng Ấn Độ – Malaysia và được trồng rộng rãi ở hầu hết các nước Đông Nam Á và Nam Á. Tại Việt Nam, bưởi là một loại cây trồng lâu đời, có nhiều giống khác nhau, đôi khi khó phân biệt về phân loại thực vật. Cây thường được trồng ở những khu vực có ánh sáng đầy đủ và khí hậu nhiệt đới. Tuy nhiên, ở núi cao với nhiệt độ trung bình 13 – 18ºC, bưởi thường không thích hợp, trừ khi đó là giống bưởi có khả năng chịu đựng đặc biệt.

Bưởi thích nghi tốt với loại đất feralit đỏ vàng hoặc vàng đỏ, có hàm lượng mùn trung bình và có độ chua nhẹ. Thường xuyên rụng lá vào mùa đông hoặc mùa khô, đặc biệt là ở miền Nam. Đến cuối tháng 2 và đầu tháng 3, đồng thời với sự nảy mầm của lá non, cây bưởi bắt đầu vào mùa hoa quả. Hoa có khả năng tự thụ phấn hoặc phụ thuộc vào sự giúp đỡ của côn trùng. Bưởi tái sinh tốt thông qua hạt và cây chồi sau khi được chăm sóc và chặt tỉa đúng cách.

Đặc điểm thực vật

Bưởi, một loại cây nhỏ với chiều cao dao động từ 8 đến 12 mét, mang đặc điểm thực vật độc đáo. Những cành cây được trang trí bởi những gai nhỏ, ban đầu có lông nhẹ nhàng nhưng sau đó trở nên mịn màng. Lá cây xuất hiện đơn lẻ, có hình dạng xoan hoặc trứng, gốc và đỉnh lá được thiết kế với đường cong tù, mặt trên lá mịn màng và bóng, trong khi mặt dưới màu nhạt với các gân nổi rõ. Cuống lá mở rộng tạo ra hình số 8 khi kết hợp với lá.

Cụm hoa nở ra ở kẽ lá theo hình dạng chùm, với 6-10 bông hoa trắng thơm phức. Lá bắc và cuống hoa được phủ lông, đài hình đấu với 4-5 răng nhỏ gắn kết với nhau, trong khi tràng hoa có 5 cánh dày, mỗi cánh tách biệt, nhị rất nhiều và ngắn bằng nửa chiều dài của cánh hoa, sắp xếp đều và gần nhau, bầu hoa có hình cầu và được bao phủ bởi lớp lông.

Quả của cây có hình dạng cầu và vỏ rất dày, có thể có màu vàng hoặc đỏ nhạt tùy thuộc vào giống cây. Bên trong quả, có nhiều múi mọng nước và hạt dẹt với cạnh và chất nhầy bao quanh. Lá và vỏ quả đều chứa tinh dầu thơm.

Cây bưởi có chu kỳ phát triển rõ ràng, với mùa hoa từ tháng 3 đến 5 và mùa quả từ tháng 8 đến 11.

Trên thị trường, có nhiều giống bưởi với sự đa dạng về màu sắc và hương vị, như bưởi Đoan Hùng (Phú Thọ), bưởi Biên Hòa (Đồng Nai), bưởi Phúc Trạch (Hà Tĩnh) có vị ngọt và mọng nước. Ngoài ra, có những giống như bưởi Nghệ và bưởi đường ngọt, ít nước, và bưởi đào có ruột màu đỏ nhạt, cũng như bưởi gấc có vỏ và ruột đỏ và thường có hương vị chua. Vỏ của cây cũng có thể được sử dụng, với vỏ bưởi đào là lựa chọn phổ biến hơn cả.

Thu hái – Chế biến

Cách làm tinh dầu bưởi:

• Rửa sạch bưởi dưới vòi nước, lau khô và cạo vỏ. Chỉ cạo phần vỏ màu vàng hoặc hồng, không cạo phần vỏ trắng bên trong vì nó sẽ làm tinh dầu có mùi đắng.
• Xếp vỏ bưởi vào rổ, đặt rổ vào nồi đã đổ nước sôi. Hấp vỏ bưởi trong khoảng 15 phút cho đến khi vỏ mềm và thơm.
• Lấy rổ ra khỏi nồi, để nguội và lau khô vỏ bưởi bằng khăn giấy. Sau đó tiến hành cắt nhỏ vỏ bưởi thành từng miếng nhỏ.
• Cho vỏ bưởi vào máy ép dầu, bật máy và ép tinh dầu. Thu được tinh dầu sẽ chảy ra từ ống xả của máy. Có thể dùng một chai nhỏ để đựng tinh dầu.

Thành phần hóa học

Lá bưởi, với thành phần hóa học đặc trưng, độc đáo chứa khoảng 0,2 – 0,3% tinh dầu. Tại miền Bắc Việt Nam, hoa bưởi thu thập mang lại tinh dầu với sự đa dạng của 23 thành phần, trong đó nổi bật như alpha-pinen (1,20%), limonen (6,75%), linalol (21,15%), alpha-terpineol (1,10%), nerol (1,60%), geranial (1,75%), nerolidol (32,70%), cedrol (15,35%), và farnesol (20,00%).

Thông qua sự phân tích từ 6 mẫu khảo sát của 6 chủng loại khác nhau, phát hiện rằng hoa bưởi ở một số tỉnh miền Bắc chứa khoảng 0,10% tinh dầu. Để bảo quản chất lượng tốt nhất, hoa bưởi cần được thu hái và cất giữ ngay trong vòng 12 giờ.

Tinh dầu từ hoa bưởi của các mẫu khảo sát nói trên là nguồn giàu với 41 thành phần, bao gồm sabinen vết (4,25%), B-pinen (0,28 – 5,97%), α – phelandren (1,83 – 7,77%), limonen (6,04 – 35,57%), trans-B’-ocimen vết (14,51%), linalol (8,48 – 23,76%), nerolidol (9,01 – 40,04%), và farnesol (8,03 – 20,49%).

Vỏ quả bưởi không chỉ chứa khoảng 0,30% (phương pháp ép) – 0,9% (phương pháp cất) tinh dầu mà còn flavonoid và pectin. Tinh dầu từ vỏ quả của 6 chủng loại nói trên lại có đến 30 thành phần, với myrcen chiếm tỷ lệ từ 1,93% đến 50,66%, và limonen chiếm từ 41,45% đến 93,59%.

Hạt bưởi là nguồn cung cấp dầu béo, limonin, obacunon, và obaculacton. Nghiên cứu của E Cousin và đồng nghiệp vào năm 1941 đã chỉ ra rằng hạt bưởi cho đến 34,72% (chiết xuất bằng phương pháp ép) – 59,04% dầu béo (chiết xuất bằng phương pháp dung môi), với đặc tính về tỉ trọng, chỉ số khúc xạ, chỉ số acid, chỉ số ester, chỉ số iod, và chỉ số acetyl.

Tác dụng dược lý

Tinh dầu bưởi có tác dụng gì?

Chống ô nhiễm: Tinh dầu bưởi có khả năng làm sạch không khí và chống lại ô nhiễm. Hương thơm của tinh dầu có thể giúp làm sạch không khí, làm giảm mức độ khó chịu từ mùi hôi và các tác nhân gây ô nhiễm.

Giảm căng thẳng và mệt mỏi: Hương thơm dễ chịu của tinh dầu bưởi có tác dụng giảm căng thẳng, làm dịu tâm trạng và giảm mệt mỏi. Việc sử dụng tinh dầu này trong aromatherapy có thể giúp cải thiện tinh thần và tạo cảm giác sảng khoái.

Chăm sóc da: Tinh dầu bưởi có thể được sử dụng để chăm sóc da. Nó có khả năng dưỡng ẩm, giúp làm dịu và tái tạo da. Ngoài ra, tinh dầu bưởi cũng có tính chống vi khuẩn, giúp kiểm soát mụn và các vấn đề da khác.

Tinh dầu bưởi kích thích mọc tóc: Tinh dầu bưởi dưỡng tóc có khả năng cung cấp độ ẩm cho tóc, giúp làm mềm mại và tái tạo tóc khô và yếu. Đối với tóc khô và yếu, tinh dầu vỏ bưởi có thể giúp làm giảm gãy rụng và giữ cho tóc mềm mại hơn. Hơn nữa, việc kích thích mọc tóc bằng tinh dầu bưởi có khả năng cân bằng dầu tự nhiên trên da đầu, giúp kiểm soát tình trạng da đầu khô hoặc dầu, từ đó giảm gãy rụng và tạo môi trường lành mạnh cho sự phát triển của tóc. Các chất chống oxy hóa trong tinh dầu bưởi cũng giúp bảo vệ tóc khỏi tổn thương do tác động của môi trường và các tác nhân gây hại khác.

Tăng cường tuần hoàn máu: Hương thơm của tinh dầu bưởi có thể kích thích tuần hoàn máu, giúp cải thiện sự lưu thông của máu trong cơ thể.

Giảm đau và viêm nhiễm: Tinh dầu bưởi có tính chất chống viêm và giảm đau, có thể được sử dụng để giảm các triệu chứng của viêm nhiễm và đau nhức cơ bắp.

Hỗ trợ hệ tiêu hóa: Tinh dầu bưởi có thể giúp kích thích sự tiết mật và nước mắt, hỗ trợ quá trình tiêu hóa.

Tác dụng chống ký sinh trùng: Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng tinh dầu bưởi có khả năng chống lại một số loại ký sinh trùng và vi khuẩn.

Công năng – Chủ trị

Lá bưởi, với vị đắng và cay, kết hợp cùng mùi thơm dễ chịu, mang đến tính ấm, với những tác dụng tuyệt vời như trừ hàn, tán khí, thông kinh lạc, giải cảm, trừ đờm, tiêu thực, hoạt huyết, và giúp tiêu sưng.

Vỏ quả bưởi, với vị đắng và cay đặc trưng, phát huy tính bình, đồng thời có những công dụng quan trọng như trừ phong, hóa đờm, tiêu báng (lách to), giảm phù thũng, hòa huyết, và giảm đau một cách hiệu quả.

Kiêng kỵ

Không uống trực tiếp tinh dầu bưởi vì có thể gây kích ứng niêm mạc; không để tinh dầu bưởi tiếp xúc trực tiếp với da khi ra nắng vì có thể gây phản ứng ánh sáng; không sử dụng tinh dầu bưởi quá liều vì có thể gây kích ứng da hoặc phản ứng dị ứng.

Bảo quản

Đậy kín nắp chai, để tinh dầu ở nơi khô ráo, thoáng mát và tránh ánh nắng trực tiếp.

Một số sản phẩm có chứa tinh dầu Bưởi

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Bưởi, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 274.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Bưởi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 691.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Bưởi, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 2, trang 434.