Tên khoa học

Gastrodia elata (Thiên ma), họ Lan (Orchiaceae).

Nguồn gốc

Thân rễ khô của loài Gastrodia elata (Thiên ma), họ Lan (Orchiaceae).

Vùng sản xuất

Chủ yếu ở Tứ Xuyên, Vân Nam, Quý Châu, Thiểm Tây và Hồ Bắc.

Thu hái và chế biến

Thu hoạch sau lập đông đến tiết thanh minh năm sau. Lập tức rửa sạch, đồ kỹ, trải ra phơi khô ở nhiệt độ thấp.

Tính vị, quy kinh

Vị ngọt tính bình vào kinh Can

Đặc điểm dược liệu

Hình bầu dục hoặc dải dài, hơi dẹt, nhăn và hơi cong. Mặt ngoài màu trắng vàng đến nâu vàng nhạt.

Thể chất: cứng, không dễ gãy. bề mặt gãy tương đối phẳng, màu trắng vàng đến nâu nhạt, giống sừng. Mùi: nhẹ. Vị: ngọt.

Tác dụng

Tức phong chỉ kinh, bình can tiềm dương, khu phong chỉ thống.

Thiên ma chỉ đi vào duy nhất kinh Can, vị ngọt tính bình, chất nhuận là vị thuốc dùng hay nhất đối với chứng Can phong nội động, rất giỏi về bình can tức phong, nghĩa là làm yên can đồng thời ổn định được phong.

Cái hay nữa của Thiên ma đó là tính bình (rất bình hoà) chất lại nhuận nên gần như trong mọi trường hợp kể cả hư hay thực đều có thể dùng, nếu chẩn đoán triệu chứng là can phong nội động mà chưa xác định được chính xác nguyên nhân do đâu: nhiệt cực, thận âm hư, can dương vượng,… thì đầu bảng cứ Thiên ma mà dùng.

Nhắc đến chứng can phong nội động không bao giờ được quên vị thiên ma. Mặt khác nữa ngoài bình can tức phong, thiên ma còn có một điểm hay nữa là chỉ được thống. Đặc biệt thống do nguyên nhân phong động dương vượng, chỉ thống hay nhất là vùng đầu mặt (đầu thống, thiên đầu thống).

Thiên ma như đã nói bất luận chứng hư hay thực đều có thể sử dụng vì đặc điểm là tính bình. Do đó trong mọi trường hợp co can phong nội động đều có thể sử dụng, tuy nhiên khi dùng cần phải phối hợp với các thuốc điều trị nguyên nhân làm phong động như can dương vượng, thận âm hư, nhiệt cực,….

Bài thuốc sử dụng tác dụng này của Thiên ma đó chính là bài Thiên ma Câu đằng ẩm với ba vị thiên ma, câu đằng và thạch quyết minh là quân dược. Bài này có tác dụng bình can tức phong, tư âm thanh nhiệt chuyên trị chứng can dương thượng cang, can phong nội động. Trên các nghiên cứu hiện đại đã chỉ rõ rằng dược chất trong Thiên ma có tác dụng chống oxy hoá, cải thiện khả năng ghi nhớ, bảo vệ thần kinh trong các mô não xung quanh tổn thương trong thiếu máu cục bộ sau đột quỵ, tăng cường dinh dưỡng cho thần kinh não bộ, giảm cholesterol toàn phần và LDL để giảm nguy cơ xơ vữa động mạch,… Đây là vị thuốc được nghiên cứu lâm sàng rất đầy đủ và chứng minh lý luận của YHCT hoàn toàn chính xác.

Lưu ý: Thiên ma là vị đặc thù chỉ vào duy nhất kinh can, chỉ có duy nhất tác dụng bình can tiềm dương tức phong chỉ thông, ngoài ra không có tác dụng nào khác. Vị này ở Việt Nam không có nên vẫn phải nhập từ Trung Quốc. Thiên ma còn có tên khác là Xích tiễn vì toàn thân màu đỏ nhìn từ xa giống như một mũi tên. Bộ phận dùng là rễ củ, thu hoạch lấy rễ củ bỏ vỏ rễ, rửa sạch sau đó luộc hoặc hầm và nướng, ngâm nước rồi thái thành lát.

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng chắc, nặng, có “anh ca chùy”, bề mặt gãy sáng, không có lõi rỗng.