Thanh Bì

Tên khoa học

Quả non khô hoặc vỏ quả xanh của loài Citrus reticulata Blanco (Quýt) và các thứ của loài này, họ Cam (Rutaceae).

Nguồn gốc

Quả non khô hoặc vỏ quả xanh của loài Citrus reticulata Blanco (Quýt) và các thứ của loài này, họ Cam (Rutaceae).

Vùng sản xuất

Phổ biến ở Quảng Đông, Phúc Kiến, Tứ Xuyên và Giang Tô. Đây là cây trồng.

Thu hái và chế biến

Quả non tự rụng được thu hái vào mùa tháng Năm và Sáu, sau đó phơi khô; loại này được gọi là “Lẻ thanh bì”. Quả chín được thu hoạch vào tháng Bảy và tháng Tám, bóc vỏ quả thành bốn mảnh còn dính nhau ở gốc. Bỏ múi của quả đi, phơi nắng lớp vỏ quả đã bóc, loại này được gọi là Si hua qing pi (Tứ hoa thanh bì).

Tính vị, quy kinh

Vị cay đắng tính ôn vào kinh Can, đởm vị.

Đặc điểm dược liệu

Hình cầu. Bên ngoài có màu xanh xám hoặc xanh đen. Thể chất: cứng. Mùi: tinh dầu rõ rệt. Vị: chua, đắng và hăng.

Tứ hoa thanh bì: Bốn thuỳ rời hình bầu dục dài. Bên ngoài có màu xanh xám hoặc xanh đen. Mặt trong màu trắng đục hoặc trắng ngà. Thể chất: hơi cứng, dễ bị gãy; mép của mặt cắt có 1-2 hàng túi tiết tinh dầu. Mùi: tinh dầu. Vị: đắng và hăng.

Tác dụng

Sơ can uất, phá khí tán kết, hóa đàm tiêu tích.

Thanh bì là vị thuốc chủ yếu đi vào kinh Can công năng hay nhất là sơ can uất phá khí trệ tác dụng rất mạnh, còn đi vào kinh VỊ để hóa đàm tiêu tích với các trường hợp ăn vào tích tụ khí trệ, bụng đầy ấm ách. Trong đó thanh bì dùng đặc biệt tốt với các trường hợp can uất khí trệ gây ra ngực sườn đầy trướng đau, khí trệ huyết uất can tỳ sưng to, can uất hóa hỏa sinh ra nhũ ung (sưng vú),…

Thanh bì và tràn bì đều từ một cây, đều chung bộ phận dùng, đều dùng vỏ của cây quýt thuộc họ Cam. vỏ quả quýt còn xanh gọi là thanh bì thiên về hành khí sơ can hóa đàm tiêu tích, vỏ quả quýt chín gọi là trấn bì thiên về hành khí kiện tỳ táo thấp hóa đàm. Trong đó thanh bì là vị thuốc dành cho Can, còn trần bì là vị thuốc dành cho Tỳ. Cũng không rõ tại sao cùng bộ phận dùng của cùng một cây, cùng có tính vị giống nhau (đều xu hướng vị cay đắng tính ôn) chỉ có khác về lúc thu hoạch mà lại có tác dụng khác biệt nhiều đến như vậy.

Tuy nhiên theo suy luận của tác giả thì có mấy điểm mà dẫn đến sự khác biệt giữa thanh bì và trần bì: Thứ nhất thanh bì dùng vỏ xanh nên xu hướng quy kinh Can (màu xanh thuộc Can mộc); trần bì vỏ vàng, cam thuộc tỳ nên xu hướng quy kinh Tỳ (màu vàng thuộc Tỳ thổ).

Thứ hai cả thanh bì và trần bì đều vị cay đắng tính ôn, trong đó vị cay đóng vai trò ôn tán và hành khí, vị đắng đóng vai trò sơ tiết và táo thấp. Bởi vì thanh bì dùng vỏ xanh vị rất cay nên tính ôn tán hành khí rất mạnh, lại quy kinh Can nên tác dụng chủ yếu là sơ can uất phá khí trệ, vị đắng thì sơ tiết nhưng không ưu thế bằng vị cay nên có tác dụng thứ yếu là tiêu tích hóa trệ. Trần bì vị cay đắng hoặc thậm chí hơi hơi ngọt, vị cay thì hành khí hòa trung, nhưng mức độ cay không cay như của thanh bì nên tác dụng hành khí của trần bì bình hòa hơn và yếu hơn thanh bì; thanh bì vị cay tán mạnh nên gần như phá khí luôn chứ không đơn thuần là hành khí. Mặt khác vị đắng hoặc thậm chí hơi hơi ngọt của trần bì lại chiếm ưu thế hơn nên tràn bì vừa kiện tỳ lại vừa táo thấp hóa đàm, tác dụng này mạnh hơn so với thanh bì. Trần bì để càng lâu thì đặc tính kiện tỳ táo thấp hóa đàm càng mạnh. Tuy nhiên như đã trình bày ở vị thuốc trần bì phía trên, bản chất để lâu thì vị thuốc càng ráo(táo) mà tỳ ưa táo ghét thấp nên để lâu sẽ tốt cho tỳ hơn. Nhưng thay vì để lâu có thể sao qua chảo, sao lửa thật nhỏ (liu ri sao cho trần bì thật giòn là có thể dùng ngay.