Tầm Sét (Khoai Xiêm)

Danh pháp

Tên khoa học

Cây Tầm Sét có tên khoa học là Ipomoea digitata Lin.
Họ Bìm Bìm (Convolvulaceae)

Tên gọi khác

Bìm bìm xẻ ngón, Khoai xiêm, Bìm tay,…

Nguồn gốc, phân bố và sinh thái

Tầm Sét thuộc chi Ipomoea L., một chi thực vật lớn với nhiều loài phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, đặc biệt là ở khu vực Nam Á và Đông Nam Á. Cây Tầm Sét là loài cây nhiệt đới, phân bố rộng rãi từ các tỉnh phía Nam Trung Quốc đến các nước Đông Dương và Đông Nam Á, bao gồm cả Ấn Độ. Tại Việt Nam, cây thường xuất hiện ở các khu vực vùng núi thấp có độ cao dưới 600m, các vùng trung du và đồng bằng.

Cây Tầm Sét ưa ẩm và ưa sáng, thường mọc leo bám lên các loại cây khác ở những khu vực như bờ sông, bờ ao. Chồi thân của cây thường bắt đầu mọc vào cuối xuân, đầu hè, phát triển nhanh chóng thành thân leo và tiếp tục phân nhánh trong mùa mưa khi độ ẩm cao. Vào mùa đông, phần trên mặt đất của cây sẽ tàn lụi sau khi hoàn thành quá trình ra hoa và quả.

Tầm Sét có khả năng tái sinh tự nhiên từ hạt. Trong mùa sinh trưởng mạnh, cây cũng có thể mọc ra nhiều chồi mới từ những thân hoặc cành đã bị cắt, giúp cây duy trì sự phát triển liên tục.

Đặc điểm thực vật

Cây Tầm Sét là loài dây leo đặc trưng với thân quấn và gốc cây hóa gỗ. Thân và cành cây có hình trụ, màu xanh và bề mặt nhẵn, đồng thời có nhiều khía dọc theo thân. Lá cây mọc so le, phiến lá chia thành nhiều thùy, thường là từ 5 đến 7 thùy, với hình dáng thoi hoặc hình mác. Các thùy của lá được chia sâu, có thể lên đến ⅔ chiều dài phiến lá. Mỗi phiến lá có đường kính từ 8 đến 20cm, gốc lá hình tim và đầu lá nhọn. Mặt trên của lá nhẵn, còn mặt dưới có màu sáng hơn. Gân lá dạng lông chim, cuống lá dài khoảng 4-8cm.

Cây Tầm Sét có cụm hoa mọc thành chùy và phân đôi, giống hình ngù, với các hoa cái màu hồng thường xuất hiện ở kẽ lá. Cuống hoa dài từ 12 đến 17cm, bao gồm từ 2 đến 3 hoa cái. Hoa có đài 5 cánh, nhị 5, và bầu 2 ô. Quả cây là quả nang, hình cầu, chứa 4 hạt có lông màu hung vàng. Thời gian cây ra hoa và quả kéo dài từ tháng 5 đến tháng 8 hàng năm.

Bộ phận dùng

Bộ phận dùng của cây Tầm Sét là: Rễ.

Thu hái và chế biến

Rễ của cây có thể được thu hái quanh năm, không phụ thuộc vào mùa vụ cụ thể. Sau khi thu hái, rễ cần được làm sạch và sau đó được phơi khô để bảo quản và sử dụng trong các mục đích khác nhau.

Thành phần hóa học

Rễ của cây Tầm Sét chứa chất nhựa, trong khi lá tươi của cây chứa khoảng 6,3% caroten. Những thành phần này đóng vai trò quan trọng trong các công dụng và đặc tính sinh học của cây.

Công năng, tính vị

Cây Tầm Sét có tính hàn, vị đắng.
Công năng: bổ huyết, nhuận gan, thông mật, lợi sữa, giảm đau, tiêu thũng và trục thủy. Những công năng này giúp hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý liên quan đến gan, mật, và cải thiện sức khỏe tổng thể.

Tác dụng dược lý

Các thành phần có khả năng tan trong ether, chiết xuất từ thân rễ cây Tầm Sét, có tác dụng hạ huyết áp trên chó thí nghiệm. Cơ chế tác dụng có thể liên quan đến việc ức chế trực tiếp cơ tim và gây giãn phế quản. Ngoài ra, thuốc còn có tác dụng ức chế hoạt động của ruột non ở thỏ và tử cung của chuột cống trắng.

Các thành phần không tan trong ether nhưng tan trong cồn lại có tác dụng kích thích hô hấp, đồng thời làm tăng huyết áp, kích thích tử cung và ruột thỏ khi cô lập. Tuy nhiên, chúng cũng có tác dụng giãn cơ trơn phế quản ở chuột lang, thể hiện sự đa dạng trong tác dụng dược lý của cây.

Công dụng

Cây Tầm Sét có nhiều công dụng được sử dụng trong y học cổ truyền, đặc biệt là trong điều trị các vấn đề về da và sức khỏe tổng thể. Dưới đây là một số công dụng nổi bật của cây:

Điều trị đau xương khớp và tê thấp: Vào thế kỷ 18, dân gian sử dụng củ Tầm Sét để điều trị các bệnh lý xương khớp và tê thấp. Cách làm là giã nát củ, chưng với đồng tiện, để nguội rồi xoa bóp lên vùng bị đau
Trị mụn nhọt: Hiện nay, Tầm Sét chủ yếu được giã nát và đắp lên da để trị mụn mủ.
Thuốc lợi sữa và tẩy nhẹ: Tầm Sét có tác dụng lợi sữa, tẩy nhẹ, giảm đau, nhuận gan và chữa nhọt mủ khi sử dụng với liều 8-18g dạng thuốc sắc.
Điều trị các vấn đề về tiêu hóa và sưng hạch: Cây có tác dụng chữa thủy thũng, trướng bụng, đái dắt, viêm tuyến sữa, ung sang và sưng hạch. Cách sử dụng là giã nát rễ củ đã cạo sạch vỏ, trộn với mật ong ăn trực tiếp giúp bồi bổ và tăng lực.
Điều hòa kinh nguyệt và ngăn ngừa béo phì: Tầm Sét nấu với đường có thể giúp điều hòa kinh nguyệt và ngăn ngừa béo phì.
Ứng dụng trong y học Ấn Độ: Ở Ấn Độ, cây Tầm Sét được dùng làm thuốc nhuận tẩy nhẹ, chữa suy yếu, rong kinh, và có tác dụng lợi sữa, thông mật.

Lưu ý và thận trọng

Phụ nữ có thai cơ thể yếu không được sử dụng Tầm Sét, vì Tầm Sét có thể gây độc cho thai nhi.

Một số bài thuốc dân gian

Chữa mụn nhọt: Rễ Tầm Sét giã tươi rồi đắp lên vùng da bị mụn nhọt hoặc có thể làm cao dán để trị mụn mủ.
Lợi sữa, tẩy nhẹ và nhuận gan: Dùng rễ Tầm Sét sắc uống hàng ngày với liều 8-18g giúp lợi sữa, tẩy nhẹ và nhuận gan.
Thuốc bổ và tăng lực: Rễ củ Tầm Sét cạo sạch vỏ, thái mỏng, giã nát, trộn với mật ong và dùng ăn để bổ sung năng lượng và tăng lực.
Điều hòa kinh nguyệt và ngăn ngừa béo phì: Rễ củ Tầm Sét nấu với đường và ăn thường xuyên có tác dụng điều hòa kinh nguyệt và giúp ngăn ngừa béo phì.