Danh pháp

Tên khoa học

Hopea odorata Roxb. (Họ Dầu – Dipterocarpaceae)

Tên khác

Cây sao

Nguồn gốc

Hopea, một chi thực vật đặc trưng của khu vực nhiệt đới Á, bao gồm khoảng 110 loài phân bố rộng khắp. Trong số này, Việt Nam tự hào sở hữu 11 loài, Ấn Độ 10 loài, trong khi Malaysia, Thái Lan và Myanmar đứng đầu về số lượng loài trong khu vực Đông Nam Á.

Cây sao đen là cây gì? Sao đen, một thành viên nổi bật của chi Hopea, là loại cây gỗ tiêu biểu cho vùng Đông Nam và Nam Á, có mặt ở Myanmar, Thái Lan, Campuchia, Lào, Việt Nam và Malaysia. Tại Việt Nam, loài cây này phân bố ở phía nam, bắt đầu từ Quảng Bình trở vào, với sự tập trung ở các tỉnh như Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc, Quảng Nam, Quảng Ngãi và các khu vực phía tây của Khánh Hoà, Phú Yên.

Sao đen thích hợp với môi trường sống ẩm ướt, giàu mùn và đất sâu, phát triển mạnh mẽ ở độ cao lên đến 1000 mét, thường xuyên ra hoa và quả hàng năm. Loài cây này cũng được trồng làm cảnh tại một số thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh và Nha Trang, đặc biệt là những cây được trồng bởi người Pháp ở đầu thế kỷ XX dọc theo một số phố ở Hà Nội.

Với vai trò là một nguồn cung cấp gỗ quý giá trong khu vực nhiệt đới Đông Nam Á, gỗ sao đen, được đánh giá cao vì khả năng chống mục nát do chứa dầu, thường được sử dụng trong nhiều ứng dụng như làm đường ray xe lửa, cầu, xây dựng nhà cửa và đồ dùng gia đình. Tuy nhiên, do việc khai thác quá mức và mất môi trường sống tự nhiên, diện tích rừng chứa loài cây này ở Việt Nam, cũng như sự sẵn có của gỗ sao đen ở Lào, Thái Lan và Malaysia, đang ngày càng giảm sút, đặt ra những thách thức lớn cho bảo tồn và phát triển bền vững.

Đặc điểm thực vật

Sao đen, một loại cây gỗ cao lớn với chiều cao đáng nể từ 20 đến 30 mét, thậm chí cao hơn, đứng vững trên thân cây thẳng tắp, bao phủ bởi vỏ đen sần và những cành non phủ lông mịn.

Lá sao đen, được sắp xếp một cách gọn gàng và xen kẽ, mang hình dạng từ bầu dục đến thuôn hoặc hình trứng, với chiều dài từ 6 đến 13 cm và chiều rộng từ 3 đến 5 cm. Lá có đặc điểm gốc tròn, đỉnh tù nhưng hơi nhọn, bề mặt lá nhẵn bóng, với mặt trên có màu sẫm đặc trưng; cuống lá dài khoảng 1 cm, tạo nên một vẻ ngoài hài hòa và mạnh mẽ.

Cụm hoa sao đen khoe sắc trên những chùm hoa có chiều dài tương đương hoặc ngắn hơn lá, phủ một lớp lông màu tro mềm mại, chia thành nhiều nhánh với mỗi nhánh chứa từ 4 đến 6 bông hoa sắp xếp một cách tinh tế. Các bông hoa tôn lên vẻ đẹp với đài hoa lông lá ở phía ngoài và mịn màng ở bên trong; cánh hoa dáng lưỡi liềm, viền răng cưa. Nhị hoa, từ 15 đến 19 cái, với chỉ nhị dẹt và bầu hoa được phủ lông mềm.

Quả sao đen được bảo vệ bên trong lá đài, với hai lá phát triển thành cánh thuôn dài từ 5 đến 6 cm, trang trí bởi các gân song song không đều. Sao đen bung nở hoa và trái vào tháng 5 và 6, mỗi năm.

Bộ phận dùng

Vỏ cây, nhựa.

Thu hái – Chế biến

Việc thu hái các bộ phận này có thể được thực hiện gần như quanh năm, cho phép sử dụng chúng dưới dạng tươi hoặc đã được phơi khô.

Thành phần hóa học

Vỏ sao đen là nguồn chứa tanin phong phú, với tỷ lệ khoảng 15%, làm cho nó trở thành nguyên liệu quý báu trong ngành công nghiệp thuộc da. Ngoài ra, lá, vỏ và gỗ của cây cũng giàu tanin, với hàm lượng lần lượt là 11%, 13-15%, và 10%, điều này chứng tỏ tầm quan trọng của chúng trong nhiều ứng dụng khác nhau.

Nhựa cây sao đen, thu được dưới dạng giọt sáng có mùi dễ chịu và bề mặt bóng, cũng chứa các thành phần hóa học đặc trưng với điểm chảy ở 115°C, chỉ số xà phòng là 37.1, chỉ số acid là 31.5, và tỷ lệ tro là 0.56%. Những đặc tính này không chỉ làm nổi bật giá trị của nhựa sao đen trong các ứng dụng công nghiệp và thủ công mỹ nghệ mà còn cho thấy khả năng ứng dụng rộng rãi của cây trong nhiều lĩnh vực khác.

Tác dụng dược lý

Đang cập nhật

Tính vị – Quy kinh

Vỏ cây sao đen có vị chát

Công năng – Chủ trị

Cây sao đen chữa bệnh gì? Vỏ của cây sao đen được biết đến với khả năng tăng cường sức khỏe cho da và răng, bao gồm việc se da, kiểm soát chảy máu, và củng cố chân răng. Nó thường được ứng dụng trong điều trị tình trạng viêm nướu, áp-xe nướu, và ngăn chặn sự suy giảm sức khỏe của răng, giúp răng giữ được độ bền lâu hơn. Tại Ấn Độ, nhựa từ cây này còn được chế thành bột và sử dụng như một phương pháp hiệu quả để cầm máu.

Trong văn hóa dân gian Việt Nam, vỏ cây sao đen còn thay thế cho vỏ cây chay trong việc kết hợp với lá trầu không, không chỉ như một thói quen truyền thống mà còn với hy vọng tăng cường sức khỏe cho răng.

Về mặt công nghiệp, nhựa từ cây sao đen được đánh giá cao vì khả năng tạo ra dung dịch verni, đóng một vai trò quan trọng trong ngành sản xuất sơn và cả trong việc xăm mực lên thân thuyền, chứng tỏ sự linh hoạt và giá trị sử dụng đa dạng của cây trong cả lĩnh vực y học và công nghiệp.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu sao đen ở nơi khô ráo và thoáng mát.

Một số bài thuốc

Trong vùng miền Nam, việc sử dụng vỏ sao đen để điều trị các tình trạng như viêm nướu, áp-xe nướu, và sâu răng là một phương pháp phổ biến và hiệu quả. Bài thuốc này được biết đến với khả năng cải thiện sức khỏe nướu răng, giúp răng trở nên chắc khỏe và giảm thiểu tình trạng rụng răng. Phương pháp áp dụng như sau: Vỏ sao đen được ngâm trong rượu có độ cồn 30 hoặc 40 độ – loại rượu thông dụng trong sinh hoạt hàng ngày – và sau một thời gian ngắn, ta thu được một dịch chiết màu nâu đen ánh đỏ. Dung dịch rượu này được dùng để súc miệng ba lần mỗi ngày, mỗi lần với ba ngụm, giữ trong miệng từ 15 đến 20 phút trước khi nhổ ra. Điều đặc biệt, ngay sau lần sử dụng đầu tiên, nhiều người đã cảm nhận được sự giảm nhẹ của cảm giác đau nhức, chứng tỏ hiệu quả nhanh chóng của bài thuốc này.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Sao đen, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 672.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Sao đen, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 576.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Sao đen, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 439.