Danh pháp

Tên khoa học: Pogonatherum crinitum (Thunb.)

Tên gọi khác: Cỏ bờm ngựa, cỏ đuôi ngựa, kim ty thảo

Đặc điểm thực vật

Râu dê là một loài thực vật thuộc họ Lúa (Poaceae), sống lâu năm và phát triển thành những bụi nhỏ, dày đặc, tạo nên một thảm xanh mềm mại. Thân cây mảnh mai, với các đốt dày sít nhau, lá mọc so le và xếp thành hai dãy đều nhau.

Lá cây có hình dạng dài và hẹp, gốc tròn, đầu nhọn, và các gân lá nhỏ tạo thành những đường màu trắng chạy dọc theo phiến lá. Hoa mọc thành cụm hình bông dày, mảnh, hơi cong, cuống phình nhẹ ở phần đầu, được bao phủ bởi lớp lông trắng mềm mại. Mỗi bông hoa nhỏ không có cuống, có hình dải thuôn, và được phân bố từ hoa không có mày ở phần dưới cho đến hoa có mày ở phần trên. Các chi tiết như mày khía răng rõ và mày lớn nhỏ khác nhau tạo nên đặc điểm nhận dạng đặc trưng cho loại cỏ này. Cây ra hoa vào mùa từ tháng 8 đến tháng 12 hàng năm.

Phân bố – Sinh thái

Râu dê, thuộc chi Pogonatherum, được ghi nhận phân bố chủ yếu tại các vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới ở Bắc bán cầu. Ở Việt Nam, loài cây này được tìm thấy phổ biến tại các tỉnh miền núi phía Bắc như Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn, Thái Nguyên, và Yên Bái, cũng như các vùng trung du và khu vực Tây Nguyên như núi Ngọc Linh. Loài cây này ưa ẩm, ưa sáng, nhưng cũng có thể chịu được bóng râm, thường phát triển tập trung trên các sườn núi dốc hoặc chân đồi nhiều đá phiến ở độ cao lên đến 2000m, chẳng hạn như tại đèo Hoàng Liên Sơn. Trong điều kiện khí hậu ẩm ướt của mùa mưa, cây phát triển mạnh mẽ, còn vào mùa đông, chúng vẫn có thể tồn tại khi nhiệt độ giảm xuống rất thấp.

Bộ phận dùng

Toàn cây Râu dê được sử dụng trong y học, thường được thu hái quanh năm và đem phơi khô để bảo quản.

Thu hái – Chế biến

Cây râu dê được thu hoạch vào bất kỳ thời điểm nào trong năm. Sau khi thu hái, toàn bộ cây được làm sạch và phơi khô tự nhiên dưới ánh nắng mặt trời. Phương pháp này giúp bảo tồn các hoạt chất có lợi trong cây, đảm bảo chất lượng dược liệu khi sử dụng.

Tính vị – Quy kinh

Theo y học cổ truyền, râu dê có vị ngọt nhạt, tính hơi mát. Loài cây này đi vào ba kinh: Tỳ, Thận, và Bàng quang, giúp thanh nhiệt, mát máu và lợi tiểu.

Thành phần hóa học

Cây cỏ bờm ngựa chứa nhiều hợp chất có giá trị sinh học, bao gồm:

• Flavonoid: Là chất chống oxy hóa mạnh, có khả năng ngăn chặn sự phát triển của các tế bào ung thư và bệnh tim mạch.
• Alcaloid: Có tác dụng chống vi khuẩn, chống viêm, giúp cải thiện hệ miễn dịch và giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng.
• Triterpenoid: Được biết đến với khả năng chống vi khuẩn, giảm viêm, giảm đau, đồng thời hỗ trợ giảm cholesterol và huyết áp.
• Polysaccharide: Tăng cường hệ miễn dịch, hỗ trợ cơ thể chống lại các bệnh nhiễm trùng.

Tác dụng dược lý

Các nghiên cứu đã chứng minh rằng râu dê có khả năng:

• Chống viêm mạnh mẽ nhờ vào các hợp chất flavonoid và alcaloid.
• Ức chế hoạt động của iNOS (Nitric Oxide Synthase cảm ứng), giảm sản xuất quá mức NO, góp phần kiểm soát các bệnh viêm mãn tính.
• Tăng cường miễn dịch và hỗ trợ cơ thể trong việc chống lại nhiễm khuẩn nhờ các hợp chất polysaccharide.

Công năng – Chủ trị

Râu dê được sử dụng để điều trị nhiều bệnh lý, bao gồm:

• Nhiễm khuẩn đường tiết niệu: Tiểu buốt, tiểu vàng, tiểu dưỡng chấp.
• Viêm thận và thủy thũng.
• Viêm gan, hoàng đản.
• Đái tháo đường.
• Sốt và cảm mạo.
• Các triệu chứng như phát sốt, phiền khát, tiểu tiện khó khăn, hoặc tiểu ra máu.

Liều dùng

Liều lượng phổ biến của râu dê là từ 40-80g cây tươi hoặc 15-30g cây khô mỗi ngày. Cây có thể được dùng riêng hoặc kết hợp với các loại thảo dược khác để tăng hiệu quả.

Kiêng kỵ

Không sử dụng râu dê cho phụ nữ mang thai hoặc những người có thể trạng hàn lạnh, yếu bụng.

Một số bài thuốc

Chữa viêm nhiễm đường tiết niệu: Sử dụng 15g râu dê, 15g mã đề, 15g rễ cỏ tranh, và 24g biển súc. Sắc nước uống trong ngày.

Chữa đái tháo đường: Dùng 60g râu dê và 12 hạt bạch quả. Sắc lấy nước uống hàng ngày.

Chữa phát sốt, phiền khát, tiểu buốt, tiểu ra máu: Sắc 60-120g râu dê tươi và uống trong ngày.

Chữa di tinh, tiểu tiện đục: Dùng 50g râu dê tươi và 24g hải kim sa tươi (lá thòng bong). Sắc lấy nước uống.

Tài liệu tham khảo

1. Râu dê – trang 474 sách Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam. Truy cập ngày 6/1/2025.
2. Guei-Jane Wang, Yi-Min Chen (2008) Flavonoids with iNOS inhibitory activity from Pogonatherum crinitum, Pubmed, Truy cập ngày 6/1/2025.