Danh pháp

Tên khoa học

Tên khoa học của Lan Kim Tuyến là Anoectochilus setaceus, thuộc họ Lan (Orchidaceae).

Tên gọi khác

Lan gấm, Lan cùi dìa, lá gấm,…

Nguồn gốc, phân bố và sinh thái

Cây Lan kim tuyến, thuộc chi Ludisia A. Rich, là một loài thạch tằm phân bố rộng rãi ở nhiều quốc gia, bao gồm Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Malaysia, Indonesia, Lào và Việt Nam. Tại Việt Nam, loài cây này có mặt ở một số tỉnh vùng núi, như Cao Bằng, Lạng Sơn, Hòa Bình, Lào Cai, Vĩnh Phúc và các tỉnh phía trong như Đăk Lăk, Lâm Đồng.

Lan kim tuyến ưa thích môi trường ẩm ướt và bóng râm, thường mọc rải rác hoặc tạo thành các đám nhỏ dưới thảm mục hoặc trong các hốc đá dưới tán rừng kín thường xanh ẩm. Cây thường phát triển ở độ cao từ 700m đến 1500m so với mực nước biển.

Với khả năng quang hợp tốt trong điều kiện ánh sáng yếu, giúp nó thích nghi với môi trường ẩm ướt, thiếu ánh sáng. Cây sinh trưởng mạnh vào mùa mưa ẩm và có thể chịu được thời tiết sương mù kéo dài.

Cây Lan kim tuyến ra hoa quả hàng năm và sau một thời gian tồn tại khoảng một năm, cây sẽ lụi tàn. Cây thường mọc chồi nhánh từ phần thân già, bò lan sát mặt đất, và các đoạn thân cắt rời vẫn có thể tiếp tục nảy chồi nếu tiếp xúc với đất, từ đó tái sinh thành cây mới. Lan kim tuyến tái sinh chủ yếu bằng hạt và có thể trồng bằng cách cắt các đoạn thân.

Đặc điểm thực vật

Lan kim tuyến là cây thân thảo sống ký sinh. Cây Lan Kim Tuyến có thân mọc thẳng, đường kính khoảng 3 – 5cm và chiều cao dao động từ 4 – 8cm. Thân cây mọng nước, nhẵn bóng và chia thành nhiều lóng có chiều dài không đồng đều. Mặc dù thân cây chủ yếu có màu xanh trắng, nhưng đôi khi có thể xuất hiện màu hồng nhạt.

Lá của cây có hình trứng, với gốc lá tròn và dần nhọn về phía đỉnh. Kích thước của lá dao động từ 3 – 6cm, chúng mọc xòe trên mặt đất. Mặt trên của lá có màu nâu đỏ, trong khi mặt dưới có màu đỏ nhạt. Cuống lá dài khoảng 1cm và có màu xanh, mặt lá có 5 gân chính tạo thành một mạng nhện. Ở ngọn cây, lá mọc thẳng và xoắn quanh thân như một chiếc phễu, với bẹ lá mang màu đỏ tía.

Hoa mọc ở phần đỉnh thân và tạo thành các chùm, mỗi chùm bao gồm từ 5 đến 10 bông hoa. Hoa có màu trắng, trục hoa dài từ 5 – 25cm và được phủ bởi một lớp lông màu nâu đỏ.

Bộ phận dùng

Lan kim tuyến được sử dụng toàn cây.

Thu hái và chế biến

Lan kim tuyến được thu hái quanh năm. Sau khi thu hái, đem về làm sạch đất bụi rồi phơi khô và bảo quản.

Thành phần hóa học

Cây Lan kim tuyến chứa một số thành phần hóa học chính, bao gồm:

• Polysaccharide
• Flavonoid
• Glycoside
• Kinsenoside

Ngoài các thành phần chính, cây còn chứa một loạt các hợp chất khác, bao gồm stearic acid, palmitic acid, succinic acid, p-hydroxy cinnamic acid, o-hydroxy phenol, beta-sitosterol, daucosterol, và gastrodin. Những hợp chất này góp phần làm phong phú thêm đặc tính sinh học của cây và hỗ trợ trong các nghiên cứu y học.

Công năng, tính vị

Lan kim tuyến có vị ngọt, hơi chát, mang tính mát.
Công năng của cây là: tư âm, an thần, làm mát phổi, mát máu, nhuận phế, tiêu viêm và giúp sinh tân dịch.

Công dụng trong y học cổ truyền

Trong y học cổ truyền, cây Lan kim tuyến được sử dụng để chữa trị nhiều bệnh lý khác nhau. Cây có tác dụng trong việc điều trị xơ hóa phổi và lao phổi, giúp làm dịu các triệu chứng khó thở và ho kéo dài liên quan đến các vấn đề về phổi. Ngoài ra, cây cũng được dùng để điều trị khạc ra máu, giúp giảm bớt tình trạng chảy máu trong đường hô hấp, mang lại sự cải thiện cho người bệnh.

Cây còn có tác dụng đối với thần kinh suy nhược, giúp ổn định tinh thần và giảm mệt mỏi, căng thẳng do stress kéo dài. Trong các trường hợp chán ăn, cây có thể giúp kích thích cảm giác thèm ăn, cải thiện tình trạng mất cảm giác thèm ăn hoặc ăn uống kém. Cuối cùng, cây cũng có tác dụng hỗ trợ điều trị đau dạ dày, làm giảm viêm loét và cải thiện chức năng tiêu hóa.

Cách dùng

Ngày sử dụng 3-10g dược liệu khô để sắc uống, hoặc dùng 10-15g dạng tươi.

Một số bài thuốc dân gian

• Bài thuốc chữa viêm phế quản, ho: Lấy một lượng dược liệu lan kim tuyến, mạch hộc, ngọc trúc và bách bộ bằng nhau, khoảng 20-40g. Sau đó sắc nước uống.
• Bài thuốc chữa khạc ra máu: Lan kim tuyến 30g, Mạch môn 25g, Huyền sâm 20g, Ngưu tất 15g, Quyết minh tử 15g và Hoài sơn 20g. Tất cả các vị thuốc này được sắc thành một thang thuốc để uống trong ngày. Mỗi ngày, người bệnh cần chia thuốc thành ba lần uống. Liều dùng kéo dài từ 5 đến 7 thang để đạt hiệu quả điều trị tốt nhất.
• Bài thuốc chữa suy nhược thần kinh và kém ăn bao gồm các vị thuốc sau: Lan kim tuyến, Mạch môn, Huyền sâm, Ngưu tất, Hạt thảo quyết minh đã sao, và Hoài sơn, mỗi vị 20g. Tất cả các thành phần này được sắc với nước để tạo thành một thang thuốc.

Ngoài ra, lan kim tuyến còn được đem đi để ngâm rượu để bồi bổ sức khỏe. Để chế biến rượu từ Lan kim tuyến, chuẩn bị 1kg cây tươi (hoặc 500g loại khô) và 3 lít rượu trắng. Đầu tiên, rửa sạch cây Lan kim tuyến và để ráo nước. Sau đó, cho cây vào 3 lít rượu đã chuẩn bị. Đậy kín và để hỗn hợp ngâm trong rượu khoảng 1 tháng. Sau thời gian này, rượu Lan kim tuyến đã sẵn sàng để sử dụng.

Tài liệu tham khảo

Sách Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 2 (2006). Thạch tằm (trang 807 – 808), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam. Truy cập ngày 3/1/2025.