Danh pháp

Tên khoa học

Folium Nelumbinis (họ Sen – Nelumbonaceae)

Tên khác

Liên diệp, Hà diệp, Lotus leaf (Anh), He ye (Trung Quốc).

Nguồn gốc

Lá sen là gì? Lá sen được biết đến là biểu tượng của sự tinh khiết và tâm hồn trong nhiều nền văn hóa trên thế giới. Nguồn gốc của loài cây sen cũng gắn liền với lịch sử và văn hóa của nhiều dân tộc.

Lá sen có ở đâu? Sen thường được tìm thấy ở các vùng nước ngọt ấm áp trên khắp thế giới, từ châu Phi đến châu Á và châu Mỹ. Cây sen là loại cây thảo sống dưới nước, thường mọc trong các ao hồ, đầm lầy, hoặc các dòng sông chậm. Chúng có thể phát triển đến chiều cao hơn một mét, với thân rễ mập, mạnh mẽ, mọc bò dài trong bùn đáy, bén rễ ở những mấu, từ đó mọc lên thân và lá.

Lá sen có hình tròn, vượt lên mặt nước, với đường kính thường dao động từ 30 đến 40cm. Màu sắc của lá thường là một sắc lục xám đặc trưng, và mép lá thường có hình dạng nguyên lượn sóng. Trên mặt sau của lá, đôi khi có thể thấy những đốm màu tím hoặc tía, tạo điểm nhấn thú vị. Gân lá thường được hình thành rõ ràng, tạo nên hình dáng khiên nổi bật. Cuống lá dài khoảng 1m hoặc hơn, có thể mang nhiều gai cứng nhọn.

Ngoài vẻ đẹp tự nhiên và sự mạnh mẽ của cây sen, loài cây này còn có ý nghĩa sâu sắc trong văn hóa và tâm linh của nhiều dân tộc. Sen thường được xem là biểu tượng của sự thanh tịnh, sự trong sáng và sự nảy nở của tâm hồn. Đồng thời, sen cũng được coi là biểu tượng của sự sống mãi mãi và sức mạnh sinh sản.

Lá sen là một biểu tượng văn hóa và thiên nhiên quan trọng ở Việt Nam. Sen thường được tìm thấy ở các vùng nước ngọt trên khắp đất nước, từ các sông lớn như sông Hồng, sông Mekong cho đến các ao hồ, đầm lầy ở miền đồng bằng.

Nguồn gốc của lá sen ở Việt Nam gắn liền với lịch sử và văn hóa của dân tộc. Sen không chỉ là một loài cây phổ biến mà còn là một biểu tượng văn hóa, thường xuất hiện trong nghệ thuật, văn hóa dân gian và thậm chí là trong lễ hội truyền thống. Trong văn hóa Việt Nam, sen thường được coi là biểu tượng của sự tinh khiết, sự thanh nhã và tâm hồn trong sạch. Lá sen thường được sử dụng trong nghệ thuật, như hội họa, điêu khắc, và thậm chí là trong trang trí đời sống hàng ngày, từ nơi làm việc cho đến các nơi thờ cúng.

Ngoài ra, sen cũng được sử dụng trong y học dân gian với nhiều ứng dụng khác nhau, từ làm thuốc trị bệnh đến làm thực phẩm dinh dưỡng.

Đặc điểm thực vật

Cây sen, một loài thực vật phổ biến và quen thuộc trong đồng bằng và các vùng ao đầm của Việt Nam, đóng vai trò quan trọng không chỉ trong ngành nông nghiệp mà còn trong văn hóa và ẩm thực của đất nước. Đặc điểm sinh học và cấu trúc của cây sen được mô tả như sau:.

Lá sen, với đặc điểm sinh học đặc trưng, là một phần quan trọng của cây sen và đóng vai trò quan trọng trong cảnh quan tự nhiên và văn hóa ẩm thực của nhiều quốc gia. Đặc điểm thực vật của lá sen bao gồm:

Lá sen thường có hình dạng tròn hoặc trái tim, rộng và phẳng, với một đường kính lớn, dao động từ 30 đến 70cm. Màu sắc của lá sen thường là một sắc lục đậm, với một chút màu xám hoặc xanh xám, tạo nên một vẻ đẹp tự nhiên và thanh tao.

Cấu trúc mảnh mai và mềm mại của lá sen được tạo ra bởi các gân lá hình thành một mạng lưới phức tạp từ gốc đến mép lá, tạo ra một mẫu trang trí tự nhiên đẹp mắt trên bề mặt của lá. Bề mặt của lá sen thường mịn màng và nhẵn, có thể giữ nước mưa hoặc sương mù, tạo ra một hiệu ứng lấp lánh và sáng bóng khi ánh nắng chiếu sáng lên. Một số loại sen có thể có một lớp màng mỏng phủ bên ngoài, tạo ra một vẻ ngoài sáng bóng và chống nước hiệu quả.

Một số loại sen còn có mùi hương đặc trưng, đặc biệt là ở các bông hoa và phần hạt gạo của cây sen, tạo ra một mùi thơm tự nhiên và dễ chịu.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Thu hái và chế biến lá sen là quá trình quan trọng trong việc sử dụng cây sen trong ẩm thực và y học dân gian. Dưới đây là mô tả về quy trình thu hái và chế biến lá sen:

Thu hái:

– Lá sen tươi thường được thu hái khi chúng còn tươi mát và chưa bị hư hỏng. Quá trình thu hái thường diễn ra vào buổi sáng sớm hoặc buổi tối muộn, khi nhiệt độ không quá cao, để đảm bảo lá sen giữ được độ tươi mát và chất lượng tốt nhất.

– Người thu hái thường sử dụng tay hoặc dao để cắt bớt lá sen từ thân cây, đảm bảo không gây tổn thương đến cây sen.

Chế biến:

– Sau khi thu hái, lá sen thường được chế biến ngay để giữ được độ tươi mát và chất lượng tốt nhất.

– Lá sen có thể được sử dụng tươi trong nấu các món ăn như canh chua, salad, hay được ướp chè.

– Nếu không sử dụng ngay, lá sen có thể được phơi khô hoặc đóng gói để bảo quản trong thời gian dài (Lá sen khô). Việc phơi khô lá sen thường được thực hiện dưới ánh nắng mặt trời trong thời gian ngắn để giữ được màu sắc và hương vị tự nhiên của lá sen.

– Lá sen cũng có thể được chế biến thành các sản phẩm khác như bánh tráng sen, nước sen, hoặc dùng làm thuốc dân gian.

Quá trình chế biến lá sen cần phải được thực hiện cẩn thận để đảm bảo không làm mất đi giá trị dinh dưỡng và hương vị tự nhiên của cây sen.

Đặc điểm dược liệu: Lá hình bán nguyệt hoặc hình quạt tròn, sau khi trải ra hình gần như tròn, mép nguyên hoặc hơi lượn sóng. Thể chất: giòn, dễ vụn. Mùi: thơm nhẹ. Vị: hơi đắng.

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng có lá nguyên vẹn, màu xanh.

Thành phần hóa học

Theo nhiều tài liệu, từ 33kg lá sen, đã phân lập được 0,2g Nuciferin, 8g Roemerin, và 11g Nornuciferin.

Điều này cho thấy lá sen chứa một loạt các hợp chất sinh học quan trọng như Nuciferin, Roemerin, Nornuciferin, Armepavine, Pronuciferine, N-nornuciferine, Anonaine, Liriodenine, Quercetin, và nhiều hợp chất khác như Tartaric acid, Gluconic acid, Acetic acid, Malic acid, Ginnol, Nonadecane, Succinic, Quercetin-3-O–D-glucuronide,Quercetin3-O–D-xylopyranosyl–D-galactopyranoside, Rutin, Isoquercitrin, Hyperin.

Tác dụng dược lý

Lá sen có tác dụng gì? Lá sen, từ góc độ dược lý, có một loạt tác dụng khá đa dạng và hữu ích trong việc điều trị và phòng ngừa nhiều bệnh lý khác nhau:

• Thanh nhiệt giải độc: Lá sen được sử dụng trong y học cổ truyền để thanh nhiệt và giải độc, giúp làm giảm các triệu chứng như sốt và đau đầu do nhiễm khuẩn.
• Lợi tiểu và chỉ huyết: Lá sen có tác dụng lợi tiểu, giúp loại bỏ độc tố và chất thải khỏi cơ thể. Ngoài ra, nó cũng có thể giúp điều hòa áp lực máu và giảm nguy cơ các vấn đề liên quan đến huyết áp cao.
• An thần: Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng lá sen có tác dụng an thần, giúp giảm căng thẳng và lo lắng trong tâm trạng.
• Chống viêm: Lá sen có khả năng ức chế các chất gây viêm như TNF-α, IL-6, NO và PGE2, giúp giảm viêm và giảm đau trong các tình trạng viêm nhiễm.
• Chống đái tháo đường: Nghiên cứu đã chỉ ra rằng lá sen có thể giúp kiểm soát đường huyết ở bệnh nhân đái tháo đường bằng cách ức chế hấp thụ carbohydrate và lipid, điều chỉnh chuyển hóa lipid, và cải thiện sự đáp ứng insulin.
• Chống béo phì và rối loạn lipid máu: Lá sen có thể ức chế sự hấp thụ carbohydrate và lipid ở ruột, điều hòa chuyển hóa lipid trong tế bào mỡ, ngăn chặn sự gia tăng trọng lượng cơ thể, và tăng sinh nhiệt, giúp giảm cân và cải thiện hỗn hợp lipid máu.
• Chống tạo mạch và ung thư: Lá sen có khả năng ức chế sự hình thành mạch và di căn của tế bào ung thư, giúp ngăn chặn sự phát triển của tế bào ung thư và giảm nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến tạo mạch.
• Bảo vệ tim mạch: Lá sen có thể bảo vệ tim mạch bằng cách giảm nguy cơ loạn nhịp tim và cải thiện chức năng tim.

Những tác dụng dược lý của lá sen cho thấy tiềm năng lớn của loài cây này trong việc điều trị và phòng ngừa nhiều bệnh lý, tuy nhiên, cần thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về cơ chế hoạt động và định lượng cụ thể của mỗi tác dụng.

Tính vị – Quy kinh

Vị cay; tính bình.

Công năng – Chủ trị

Lá sen chữa bệnh gì? Lá sen được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền và hiện đại với nhiều công năng và ứng dụng chủ trị. Công dụng thanh nhiệt giải độc, lợi tiểu và chỉ huyết, cùng khả năng chống viêm, giảm đau, giảm căng thẳng, cùng với tác dụng điều trị đái tháo đường và béo phì là những điểm nổi bật. Nó cũng được sử dụng để bảo vệ tim mạch và ngăn chặn sự phát triển của ung thư. Tuy nhiên, cần thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về cơ chế hoạt động và định lượng cụ thể của mỗi tác dụng.

Liều dùng – Cách dùng

Liều dùng của lá sen thường được khuyên dùng như sau:

• Lá tươi: 40 – 80g mỗi ngày.
• Lá khô: 4 – 12g mỗi ngày.

Dưới dạng thuốc sắc, lá sen có thể được sử dụng để chế biến thành Hà diệp thán. Tuy nhiên, việc sử dụng và liều lượng cụ thể của Hà diệp thán nên được chỉ định bởi bác sĩ hoặc chuyên gia y tế có kinh nghiệm, tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe cụ thể của mỗi người và mục đích điều trị.

Lưu ý

Một số lưu ý khi sử dụng Lá sen:

• Tránh sử dụng nếu có với bất cứ thành phần nào của Lá sen.
• Khi dùng vị thuốc để cầm máu thì cần sao cháy.
• Bảo quản nơi khô ráo, thoáng gió.

Bảo quản

Lá sen nên được bảo quản một cách cẩn thận để đảm bảo giữ được chất lượng và độ tươi mát. Dưới đây là một số hướng dẫn về cách bảo quản lá sen:

Lá tươi:

• Nếu không sử dụng hết, lá sen tươi có thể được bảo quản trong tủ lạnh trong túi chống ẩm hoặc hộp chứa thực phẩm. Tuy nhiên, nên sử dụng trong thời gian ngắn để tránh mất đi chất dinh dưỡng và hương vị.
• Cần rửa sạch lá sen trước khi bảo quản và bảo quản ở nhiệt độ lạnh để giữ cho lá tươi mát và sạch sẽ.

Lá khô:

• Lá sen khô cũng có thể được bảo quản trong túi chống ẩm hoặc hộp chứa khô ráo ở nhiệt độ mát mẻ và thoáng đãng.
• Nên giữ lá sen khô trong nơi khô ráo, tránh ánh nắng trực tiếp và độ ẩm cao để tránh việc làm ẩm và mốc phát triển.

Bảo quản thuốc sắc Hà diệp thán:

• Nếu chế biến lá sen thành thuốc sắc Hà diệp thán, nên bảo quản trong chai đậy kín, tránh ánh sáng mặt trời trực tiếp và nhiệt độ cao.
• Chỉ sử dụng muỗng hoặc ống hút sạch để lấy thuốc sắc và đậy kín chai sau mỗi lần sử dụng để tránh ô nhiễm.

Việc bảo quản đúng cách sẽ giữ cho lá sen giữ được chất lượng và hiệu quả trong thời gian dài.

Một số bài thuốc

Dưới đây là một số bài thuốc từ lá sen và các thành phần khác được sử dụng để chữa trị các triệu chứng và bệnh lý cụ thể:

Chữa trúng thử nhiệt gây đau đầu, đau răng, miệng khô khát, tiểu tiện ít và đỏ

– Lá sen 40g

– Lô căn tươi 40g

– Hoa Đậu ván trắng 8g

– Sắc uống

Chữa trúng thử vừa có nôn ói vừa tiêu chảy

– Lá sen tươi 20g (giã nát, pha nước sôi để nguội, vắt lấy nước uống)

Chữa chảy máu (đại tiện ra máu, chảy máu chân răng, xuất huyết dưới da)

– Lá sen tươi 80g

– Trắc bá diệp 16g

– Ngải diệp sao đen 12g

– Sinh địa 40g

– Sắc uống

Chữa máu hôi không hết sau khi đẻ

– Lá sen sao thơm, tán nhỏ, uống với nước hoặc đồng tiện

– Hoặc lá sen sắc uống ngày 20 – 30g

Chữa sốt xuất huyết

– Lá sen

– Ngó sen (hoặc Cỏ nhọ nồi)

– Rau má, mỗi vị 30g

– Bông Mã đề 20g

– Nếu có xuất huyết, tăng thêm cuống, lá, ngó sen lên 40 – 50g

– Sắc uống ngày một thang

Chữa xuất huyết não và các biến chứng kèm theo ở bệnh nhân tăng huyết áp

– Lá sen, Cam thảo, mỗi vị 15,5g

– Đỗ trọng 12,5g

– Sinh địa, Mạch môn, Tang ký sinh, Bạch thược, mỗi vị 10g

– Sắc uống ngày một thang

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Tất Lợi (2006), Lá Sen, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, Hà Nội, tr. 783 – 786.
2. Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Chung (2002), Lá Sen, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam tập II, Nhà xuất bản Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, tr. 721 – 726.