Khoai Nưa (Củ Nưa/Khoai Ta)

Tên khoa học

Amorphophallus rivieri Dur, thuộc họ Ráy (Araceae).

Tên khác

Khoai Nưa còn có tên khác là Khoai Na, Củ Nưa.

Nguồn gốc

Khoai nưa trồng ở đâu? Khoai Nưa được trồng rải rác ở hầu hết các tỉnh vùng núi cao có độ cao trung bình là < 1000 m và trung du của miền Nam, miền Bắc. Cây Khoai Nưa là cây ưa ẩm, thường mọc ở dưới tán rừng ẩm, chịu bóng, Khoai Nưa có thể sống ở vùng núi đá vôi, trên núi đất đất xốp nhiều mùn, pH trung bình đến hơi kiềm. Cây Khoai Nưa ra hoa quả hàng năm và có khả năng tái sinh chủ yếu nhờ hạt. Cây Khoai Nưa mọc từ hạt sau 2-3 năm mới có thể ra hoa. Phần trên mặt đất của Khoai Nưa tàn lịu hàng năm vào mùa đông.

Cây Khoai Nưa tại Việt Nam có nguồn phong phú, tổng lượng khoai nưa ước tính khoảng 1000 tấn.

Đặc điểm thực vật

Cây củ nưa là cây thảo lớn sống hàng năm có chiều cao trung bình khoảng 50-70 cm. Thân Khoai Nưa là loại thân củ to có hình cầu mặt dưới lồi ra và mặt trên lõm mang nhiều rễ và có nhiều u tròn, vỏ ngoài của củ Khoai Nưa có màu nâu, ruột bên trong màu trắng váng.
Lá Khoai Nưa mọc thẳng từ thân củ lên sau khi cây ra hoa thường chỉ có 1-2 lá, có cuống mập và dài, ,màu lục nâu có những điểm đốm trắng, phiến lá Khoai Nưa chia thành 3 nhánh, các nhánh lại xẻ thùy và phân tiếp hình lông chim, hai mặt nhẵn.
Cụm hoa Khoai Nưa mang trên cuống dài mập, mọc thẳng đứng có chiều cao 30-40 cm và có mô to, mặt ngoài của Khoai Nưa có màu lục mặt trong có màu đỏ tía, mép lá uốn lượn bông mo dài gấp 2 m mang phần hoa cái ở dưới ngắn, phần hoa đực ở giữa dài hơn và phần phụ trên đái gấp 3-4 lần các phần kia. Hoa Khoai Nưa không có bao hoa, hoa cái có bầu hình trứng, hoa đực có nhị rời. Hoa Khoai Nưa có mùi khá khó chịu.
Quả Khoai Nưa là quả mọng. Mùa ra hoa quả là tháng 3-5.
Sau đây là hình ảnh cây khoai nưa:

Bộ phận dùng

Cây Củ Nưa dùng bộ phận củ

Thu hái, cách chế biến khoai nưa

Củ Khoai Nưa được thu hoạch vào tháng 9 đến tháng 11, sau khi thu hoặc củ Khoai Nưa cần cạo sạch vỏ bên ngoài và loại bỏ các rễ con sau đó đồ chín rồi đem sấy hoặc phơi khô. Khi dùng đem ngâm cho mềm và thái mỏng sau đó ngâm với gừng và nước phèn ( cứ 1kg củ Khoai Nưa cần 50 g phèn chua + 300 g gừng tươi) trong 24 giờ rồi sao thơm cho hết ngứa.

Tính vị, quy kinh

Khoai Nưa có vị cay, tính ôn, có độc.

Thành phần hóa học

Củ Khoai Nưa có chứa chất gây ngứa chưa thể xác định, tinh bột và glucomanan với hàm lượng 50%, các polysaccharid cũng đã được phân lập từ củ Khoai Nưa.
Trong 1 số giống khoai nưa người ta đã nghiên cứu thấy 7 loại lectin và xác định được lymphoagglutinin, hemaglutinin và sperm agglutinin.

Tác dụng của cây khoai nưa

Tác dụng kháng khuẩn: Dạng chiết xuất từ cồn củ Giống khoai nưa trên môi trường nuôi cấy cho thấy có tác dụng ức chế Bacillus diphthnae, streptococcus hemolyticus, B. typhi, nồng độ tối thiểu ức chế 3 chủng trên lần lượt là 62,5 ; 250; 5,25 g/lít.
Tác dụng chống viêm: Dạng chiết cồn của Giống khoai nưa trên chuột cống trắng khi dùng với liều 15 g/kg cho thẳng vào dạ dày theo đường uống dùng trong 7 ngày liên tiếp cho thấy Giống khoai nưa có tác dụng ức chế phù bàn chân chuột do albumin gây ra.
Tác dụng đối với tim mạch: dạng chiết cồn theo tỷ lệ 1:1 củ Giống khoai nưa trên tiêu bản tai thỏ cô lập với liều 2ml/lần cho vào dịch truyền cho thấy tác dụng gây giãn mạch. Tác dụng có liên quan đến thụ thể beta 2 bị kích thích. Trên tim ếch cô lập cho thấy dạng chiết cồn của Giống khoai nưa với nồng độ 1:2 đến 1:16 có tác dụng ức chế sức co bóp cơ tim. Khi dùng trên thỏ gây mê với liều 15g/kg cho thẳng vào dạ dày hoặc theo đường tiêm phúc mạc đều cho thấy Giống khoai nưa có tác dụng hạ huyết áp.
Tác dụng hạ lipid máu: thí nghiệm trên chuột cống trắng có nồng độ lipid máu cao cho thấy khoa nưa trộn vào thức ăn hàng ngày của chuột theo tỷ lệ 2,5: 5 và 10% có tác dụng gây hạ cholesterol huyết thanh. Dạng chiết cồn của Giống khoai nưa cũng làm giảm lipid máu.
Tác dụng khác: Dạng chiết cồn Giống khoai nưa dùng bằng đường uống với liều 15 g/kg có tác dụng làm giảm độ nhớt máu toàn phần trên động vật chuột thí nghiệm.
Ngoài ra Giống khoai nưa còn có tác dụng đối kháng với tình trạng thiếu oxy ở động vật thí nghiệm đồng thời kéo dài thời gian sống.

Công năng chủ trị

Củ khoai nưa có tác dụng gì? Trong y học cổ truyền Giống khoai nưa có tác dụng tán tích, hóa đờm, hành ứ, sát trùng, tiêu thũng, trục thai chết, chữa ho có đờm, sốt rét có báng, ăn không tiêu, mụn nhọt, bế kinh, nhọt đinh, bọng nước. Dùng Giống khoai nưa ngoài da còn giúp chữa rắn độc cắn.
Ở Trung Quốc, Giống khoai nưa chữa 1 số trường hợp bệnh ung thư như ung thư mũi họng, ung thư não, ung thư tuyến giáp.
Bột củ nưa/ Bột khoai nưa còn được người Nhật dùng để nấu rượu hay để ăn.

Khoai Nưa được để ăn khi đói kém nhưng phải nấu ký và xử lý theo quá trình sau: Khoai Nưa bánh tẻ đem gọt vỏ và ngâm trong nước vo gạo khoảng nửa ngày rồi nấu với 1 nhúm muối trong khoảng 1 giờ là ăn được. Đối với những củ Khoai Nưa to và già phải dùng vôi tro để kiềm hóa, bổ tư hay bổ đôi ngâm nước phèn trong 1 đêm rồi đem phơi sau đó ngâm nước nóng hòa vôi trong nửa ngày mới hết ngứa. Dọc Khoai Nưa tước bỏ vỏ đem thái thành từng khúc ngâm trong nước vo gạo để hết ngứa có thể dùng nấu canh giấm hay muối dưa để ăn.

Lưu ý khi dùng Giống khoai nưa

Do Giống khoai nưa có tính độc và ngứa vì vậy bắt buộc phải chế biến Giống khoai nưa trước khi sử dụng bằng cách chế với nước vôi để cho hết chất gây ngứa.

Một số bài thuốc có chứa Khoai Nưa

Khoai Nưa chữa liệt nửa người: 10 g củ Khoai Nưa sống + 1 g ô đầu + 600 ml nước + 1 g phụ tử đém sắc cho đến khi còn lại 100ml thì uống trong ngày, nên chia thành nhiều lần uống trong ngày. Chú ý bài thuốc có độc vì vậy phải đun kỹ bài thuốc mới hết chất độc và phải theo dõi trong quá trình dùng.
Khoai Nưa chữa 1 số trường hợp ung thư như ung thư mũi họng, ung thư não, ung thư tuyến giáp: sắc 10-15 g Khoai Nưa rồi uống nước.
Khoai Nưa chữa sốt rét có báng, ăn không tiêu, đờm trễ, dạ dày đau: 12 g củ Khoai Nưa sau khi đã chế biến + 10 g cây bách bệnh + 10 g trần bì + 10 gg ý dĩ sao + 10 g nam mộc hương + 10 g nga truật + 10 g xạ can tất cả đem sắc lấy nước uống hoặc tán thành bột mịn uống 12-24g mỗi ngày.
Khoai Nưa chữa u não: 30g Khoai Nưa đun trong 2 giờ sau đó cho thêm 30 g thương nhĩ tử + 30 g quán chúng + 15 g rễ hồ hoàng + 15 g thất diệp nhất chi hoa đem sắc sau đó loại bỏ bã và uống.
Khoai Nưa chữa rắn độc cắn: Khoai Nưa tươi với lượng vừa đủ + 1 ít hoàng liên giã nát và đắp lên vết rắn cắn.
Khoai Nưa chữa sốt rét lâu ngày không khỏi: Khoai Nưa + hà thủ ô tất cả hầm với gà để ăn. Món ăn từ khoai nưa này là vị thuốc quen thuộc chữa sốt rét.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2006), Khoai Nưa . Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 136. Truy cập ngày 21/12/2023
Đỗ Huy Bích (2006), Khoai Nưa, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 78. Truy cập ngày 21/12/2023
Tuyển tập 3033 Cây thuốc đông y, Khoai Na , trang 551. Truy cập ngày 21/12/2023.