Đơn Tướng Quân (Đơn Lá Đỏ)

Tên khoa học

Syzygium formosum var. Ternifulium (Roxb) Merr. Et Perry thuộc họ Sim Myrtaceae.

Tên khác

Đơn Tướng Quân có tên khác là Rau Chiếc, Gioi ba lá.

Nguồn gốc

Đơn Tướng Quân được phân bố tập trung chủ yếu tại Malaysia, Ấn Độ và Thái Lan, Myanmar, Campuchia, Việt Nam. Ở Việt Nam, Đơn Tướng Quân được tìm thấy trong tự nhiên mọc rải rác tại các tỉnh vùng núi thấp có chiều cao < 1000m như Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Thái Nguyên, Quảng Ninh, Hải Dương, Bắc Giang,.. Đơn Tướng Quân còn được trồng rải rác trong nhân dân để làm thuốc.
Cây Đơn Tướng Quân là cây gỗ thường xanh, ưa sáng và thường mọc ở các vùng ven rừng ẩm dọc theo các bờ khe suối. Khi nhỏ Đơn Tướng Quân ưa bóng và ra hoa quả nhiều hàng năm, Đơn Tướng Quân có khả năng tái sinh tốt. Ở vườn thuốc Đơn Tướng Quân được trồng tại Trạm Nghiên cứu dược liệu Hải Dương, có cây Đơn Tướng Quân hơn 30 tuổi. Xung quanh gốc Đơn Tướng Quân có nhiều cây con mọc lên từ hạt. Sau 2 năm Đơn Tướng Quân có thể cao tới 2m và sau 5-6 năm hạt được trồng sẽ lên cây và bắt đầu có hoa.

Đặc điểm thực vật

Cây Đơn Tướng Quân là cây to có thể cao tới 10 m hoặc là hơn. Thân cành của cây Đơn Tướng Quân phân nhánh nhiều, có nhiều vết sẹo do lá rụng gây ra, vỏ có màu xám, mềm.

Lá Đơn Tướng Quân to mọc đối, thường mọc thành vòng 3 rất sít nhau ở phía ngọn, phiến dài gần như không cuống, rộng 8-12 cm và dài 20-30 cm gốc tròn đầu hơi tù nhọn.
Cụm hoa Đơn Tướng Quân mọc ở cành già, hoa to màu đỏ tía có 4 răng tròn, tràng có 4-5 cánh hình mắt chim, nhị có bao phấn thuôn, bầu hơi cong.
Quả Đơn Tướng Quân hình cầu, có đài, hạt 2 màu xanh lục nhạt.
Mùa ra hoa là tháng 4-5 hàng năm và mùa ra quả là tháng 6-7 hàng năm.
Sau đây là Hình ảnh cây đơn tướng quân

Bộ phận dùng

Lá Đơn Tướng Quân là bộ phận dùng của cây.

Thu hái, chế biến

Đơn Tướng Quân được thu hái vào đầu mùa hạ có thể dùng dưới dạng phơi khô hay dạng tươi.

Tính vị, quy kinh

Đơn Tướng Quân có vị hơi chát.

Thành phần hóa học

Lá Đơn Tướng Quân có chứa tinh dầu khoảng 2-3 %, chứa các chất chuyển hóa thứ cấp có hoạt tính sinh học, bao gồm flavonoid (catechin, epigallocatechin gallate, quercetin aglycone, glycoconjugates của quercetin và myricetin), axit phenolic (axit gallic, axit 3,4-dihydrobenzoic, p-axit coumaric) và triterpenoid (axit madecassic, axit asiatic, hederagenin, axit maslinic, axit corosolic, betulin, axit betulinic, axit oleanolic và axit ursolic)
Đơn Tướng Quân chứa một lượng lớn axit triterpenic như axit asiatic, axit corosolic và axit betulinic.

Tác dụng dược lý

Đơn Tướng Quân có tác dụng kháng khuẩn: thử nghiệm trên E.coli và Staphylococcus aureus:
- Vỏ thân và vỏ rễ của Đơn Tướng Quân không có tác dụng kháng khuẩn.
- Lá non hay lá úa, lá già, lá rụng, lá tươi hay lá khô thậm chí chất chiết bằng cách sắc lá Đơn Tướng Quân cũng có tác dụng diệt khuẩn.
- Chất chiết được từ lá Đơn Tướng Quân bằng cách chiết bằng các dung môi khác nhau như cồn 90%, ether dầu hỏa, ether ethylic, benzen, aceton, cloroform, các loại dầu động, thực vật đều có tác dụng kháng khuẩn. Hoạt chất bền vững trong phạm vi pH rộng từ 2-9.
- Đã tiến hành thử nghiệm trên nhiều loại vi khuẩn khác nhau cho thấy Đơn Tướng Quân có tác dụng tốt trên các loại vi khuẩn gram dương nhưng lại ít có tác dụng với vi khuẩn gram âm.
Tác dụng ức chế phản vệ: tiến hành tiêm lòng trắng trứng cho chuột lang trong 3 tuần bằng cách phun sương dung dịch lòng trắng trứng 5% sẽ thấy chuột bị ngạt thở gây co giật và chết 100%, thời gian từ khi chuột tiếp xúc với sương mù lòng trắng trứng đến khi co giật và gây chết động vật là 137 giây. Với những con chuột được cho dùng cao chiết Đơn Tướng Quân thì tỉ lêh chuột chết chỉ là 50% và thời gian chết khi tiếp xúc với sương mù lòng trắng trứng dài gấp 2 lần những con chuột không dùng Đơn Tướng Quân.
Tác dụng ức chế phản ứng quá mẫn trên da: cho chuột lang tiêm lòng trắng trứng thấy sau 1 thời gian có phản ứng quá mẫn trên da và tiêm lòng trắng trứng dưới da chuột, tiêm tĩnh mạch chuột dung dịch xanh evans cho thấy chỗ tiêm cũng xảy ra phản ứng quá mẫn nên màu xanh sẽ nhạt hơn.
Tác dụng chống viêm: thử nghiệm tiến hành trên mô hình gây phù chân chuột bằng formalin, cao lanh và hexan thấy Đơn Tướng Quân có tác dụng chống viêm cấp ở mức độ trung bình.
Tác dụng chống viêm mạn tính: thử nghiệm tiến hành trên mô hình chuột gây u hạt thì thấy Đơn Tướng Quân có tác dụng yếu.
Các chiết xuất nước từ Đơn Tướng Quân đã được nghiên cứu về hoạt động chống oxy hóa và bảo vệ mạch máu trong mô hình in vitro và in vivo bằng xét nghiệm 1,1-diphenyl-2-picrylhydrazyl, xét nghiệm khả năng chống oxy hóa khử sắt, hoạt tính chống oxy hóa nội bào trong đại thực bào phúc mạc chuột bằng xét nghiệm dihydrofluorescein và ức chế sản xuất oxit nitric (NO) trong đại thực bào RAW 264.7.
Các thành phần flavonoid, axit phenolic và triterpenoid có hoạt động chống dị ứng và chống viêm, chống oxy hóa.
Chiết xuất từ lá Đơn Tướng Quân không gây độc tế bào đáng kể ở nồng độ lên tới 20 μg/mL trên dòng tế bào keratinocyte ở người, không gây ra bất kỳ thay đổi đáng kể nào về biểu hiện cytokine.
Ngoài ra chiết xuất từ lá Đơn Tướng Quân cũng cho thấy tác dụng kháng khuẩn rất tốt đối với S. vàng da và C. Acnes là loài vi khuẩn hội sinh trên da. Đặc biệt, bằng cách thêm chiết xuất từ lá Đơn Tướng Quân cho thấy sự ức chế đáng kể khả năng phát triển của C. Acnes.
Axit corosolic có hoạt tính trị bệnh tiểu đường.
Axit oleanolic và maslinic, axit corosolic có thể ức chế glycogen phosphorylase và do đó làm giảm mức đường huyết ở chuột mắc bệnh tiểu đường do adrenaline gây ra được sử dụng trong dược phẩm điều trị các bệnh về da và da liễu.

Công năng chủ trị

Cây đơn tướng quân chữa bệnh gì? Đơn Tướng Quân được dùng để chữa nhọt, độc, mẩn ngứa, sưng tấy, dị ứng, mày đay, chữa viêm, chữa ho, viêm họng, viêm phế quản cấp và mạn tính, viêm bàng quang. Khi dùng ngoài da Đơn Tướng Quân giúp chữa mẩn ngứa, ghẻ. Lá Đơn Tướng Quân được sử dụng trong y học cổ truyền Việt Nam để điều trị dị ứng hoặc phát ban trên da, loét dạ dày, bệnh vẩy nến và một số bệnh về đường hô hấp khác như viêm họng và viêm phế quản.

Một số bài thuốc có chứa Đơn Tướng Quân

Đơn Tướng Quân được dùng để chữa nhọt, độc, mẩn ngứa, sưng tấy, dị ứng, mày đay: 100g lá Đơn Tướng Quân tươi đem sắc uống hoặc nấu nước để tắm khi còn ấm.
Đơn Tướng Quân chữa viêm họng, viêm phế quản cấp và mạn tính: lá Đơn Tướng Quân tươi đem nấu thành cao đặc và trộn với bột nếp và mật ong sau đó viên lại thành các viên, mỗi ngày uống 10-20 g hoặc ngậm nếu chữa viêm họng.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2006), Đơn Tướng Quân . Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 130. Truy cập ngày 19/12/2023.
Đỗ Huy Bích (2006), Đơn Tướng Quân, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 822. Truy cập ngày 19/12/2023.
Tuyển tập 3033 Cây thuốc đông y, Đơn Tướng Quân , trang 421. Truy cập ngày 19/12/2023.