Dây Quai Bị (Dây Dác)
Danh pháp
Tên khoa học
Tetrastigma strumarium Gagnep. (Họ Nho – Vitaceae)
Tetrastigma crassipes var. strumarium Planch.
Tên khác
Dây dác, dây ung xương, ô liêm mẫu
Nguồn gốc
Dây quai bị là cây gì? Tetrastigma, một chi nổi bật trong họ dây leo, bao gồm các loài với kích thước đáng kể, ví dụ như Tetrastigma planicaule (Hook.f.) Gagnep., nổi bật với thân đường kính lên đến 5cm. Được biết đến với sự đa dạng phong phú, chi này đang tự hào với 37 loài đặc hữu tại Việt Nam, trong số đó có 8 loài được ứng dụng trong y học truyền thống.
Dây quai bị có ở đâu? Vùng phân bố của loài dây quai bị rộng lớn, bao phủ khắp vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới của châu Á, từ Đài Loan qua Hải Nam, miền nam Trung Quốc, vùng Đông Dương, và mở rộng đến Philippines. Tại Việt Nam, chúng ta có thể tìm thấy sự hiện diện của loài dây leo này ở nhiều nơi, từ vùng núi dưới 1500m đến trung du và đồng bằng.
Dây quai bị thích nghi với môi trường đa dạng, từ ưa sáng đến ưa ẩm và cả khả năng chịu hạn. Thực vật này thường xuất hiện tại các khu vực lân cận làng mạc, đồi núi, bờ ruộng, và kề cận rừng ẩm, đặc biệt là ở vùng núi, nơi chúng có thể trải qua hiện tượng rụng lá nhẹ vào mùa đông. Sự sinh trưởng mạnh mẽ vào mùa mưa ẩm, khả năng ra hoa và quả dồi dào, cùng với sức mạnh tái sinh tự nhiên và khả năng mọc chồi sau khi bị cắt, là những đặc điểm nổi bật của dây quai bị, làm giàu thêm cho đa dạng sinh học và giá trị sử dụng trong cộng đồng.
Đặc điểm thực vật
Dây quai bị, một loại thực vật leo mềm mại với thân dài vươn lên hàng mét, sở hữu nét đặc trưng với bề mặt thân phẳng và nhám, cành tròn đều nhưng được tạo điểm nhấn bởi các lỗ nhỏ và rãnh dọc. Tua cuốn của nó, dù không chia nhánh, nhưng lại tạo ra sự cân đối khi mọc đối diện với những chiếc lá.
Lá dây quai bị phát triển một cách xen kẽ, với 5 phần không đồng đều, đôi khi chỉ 3, mỗi lá chét mang hình dáng bầu dục và dày dặn, dài khoảng 6-7cm và rộng 3-4cm, với đỉnh tù và gốc tròn, nổi bật là lá giữa với kích thước lớn hơn và mép có răng cưa nhỏ, mặt trên sáng bóng như được phủ một lớp bạc, gân chính nổi rõ ràng.
Hoa dây quai bị xuất hiện ở đỉnh cành hoặc kẽ lá, tụ tập thành chùm phức tạp với những chiếc lông mềm mại; hoa nhỏ với sắc trắng tinh khôi; bao hoa hình chiếc đấu trang nhã với những chiếc răng mảnh khảnh, bao phủ bởi lớp lông mịn màng; cánh hoa bốn chiếc mỏng manh; và nhị hoa với bao phấn tròn, bầu dục đặc trưng.
Quả dây quai bị, một loại quả mọng với hình cầu hoặc hình trứng, mang một sắc vàng nhạt dịu dàng; trong khi hạt, thường có từ 2 đến 3, mang một đặc điểm nhẹ nhàng với phần đầu hơi khuyết.
Mùa hoa và quả của dây quai bị rơi vào khoảng tháng 5 đến tháng 11.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Các phần của cây được sử dụng bao gồm dây, cành, và lá, có thể được thu thập vào bất kỳ thời điểm nào trong năm.
Thành phần hóa học
Đang cập nhật
Tác dụng dược lý
Đang cập nhật
Tính vị – Quy kinh
Đang cập nhật
Công năng – Chủ trị
Dây quai bị chữa bệnh gì? Lá dây quai bị được biết đến với khả năng điều trị đa dạng các tình trạng sức khỏe từ sốt, đau đầu, viêm tai giữa, đến kiết lỵ, gãy xương, bệnh quai bị, và các vấn đề về mụn nhọt. Lượng sử dụng khuyến nghị hàng ngày là từ 20 đến 50g. Có thể chuẩn bị bằng cách giã nát và vắt lấy nước để uống hoặc sắc để pha thành dịch uống. Đối với việc sử dụng ngoại trị, lá giã nát có thể được đắp trực tiếp lên vùng da bị tổn thương.
Bảo quản
Trước tiên, các bộ phận của dây quai bị như lá, cành, và dây cần được làm sạch, loại bỏ bụi bẩn và các tạp chất khác. Cắt bỏ phần hỏng hoặc bị sâu bệnh.
Phơi dược liệu dưới ánh nắng mặt trời hoặc trong một không gian thông thoáng để làm khô. Tránh ánh nắng trực tiếp nếu nó làm mất đi các thành phần hoạt tính của dược liệu. Sấy khô ở nhiệt độ thấp trong lò sấy cũng là một phương pháp hiệu quả, đặc biệt trong điều kiện thời tiết ẩm ướt.
Sau khi dược liệu đã được làm khô hoàn toàn, chúng nên được bảo quản trong các túi vải hoặc lọ thủy tinh có nắp đậy kín, và đặt ở nơi khô ráo, thoáng mát. Tránh để dược liệu tiếp xúc với ánh sáng trực tiếp và nguồn nhiệt để giảm thiểu rủi ro hỏng hoặc mất đi tính hoạt động.
Một số bài thuốc
Bài thuốc chữa sốt và đau đầu
Lấy 50g lá dây quai bị tươi, rửa sạch và để ráo. Sau đó, giã nát và vắt lấy nước để uống. Bã còn lại có thể dùng để massage cơ thể, giúp giảm cảm giác mệt mỏi.
Bài thuốc chữa chấn thương và gãy xương
Kết hợp 50g lá dây quai bị, 50g củ sả, 30g lá đại bi, 30g lá dâu tằm, 30g lá náng hoa trắng, một con gà con mới nở, 20g xôi nếp, và 3g muối. Tất cả nguyên liệu tươi sau khi đã được rửa sạch, giã nát và tạo thành một loại bánh đắp lên vùng bị tổn thương sau khi đã chỉnh sửa vị trí xương. Hỗn hợp được thay mới mỗi hai ngày và thực hiện liên tục 3-4 lần.
Bài thuốc chữa mụn nhọt, bệnh quai bị và vết thương do va đập
Dùng 50-100g lá dây quai bị tươi, sau khi rửa sạch và giã nát, áp dụng trực tiếp lên khu vực bị ảnh hưởng.
Bài thuốc chữa viêm tai giữa
Sử dụng 30-50g lá dây quai bị tươi, rửa sạch, để ráo nước, sau đó giã nát để lấy nước cốt nhỏ vào tai.
Bài thuốc chữa kiết lỵ cho phụ nữ mang thai hoặc sau sinh
Phối hợp 20g dây quai bị, 20g củ nâu, 20g lá rẻ quạt, 20g vỏ quả vải và 10g cam thảo. Tất cả nguyên liệu phơi khô và thái nhỏ, sau đó sắc lấy nước uống vào khi bụng đói.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Dây quai bị, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 656.
- Đỗ Tất Lợi (2006), Dây quai bị, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 668.
- Phạm Hoàng Hộ (1999), Dây quai bị, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 2, trang 463.