Danh pháp

Tên khoa học

Vigna radiata (L.) Wilczek. (Họ Đậu – Fabaceae)

Vigna aureus (Roxb.) N.D. Khoi

Phaseolus aureus Roxb

Tên khác

Đỗ xanh, lục đậu

Nguồn gốc

Đậu xanh, một loại hạt quen thuộc trong nền văn hóa ẩm thực châu Á, có nguồn gốc sâu xa tại Ấn Độ và Myanmar. Nổi bật như một biểu tượng của nông nghiệp nhiệt đới Á châu, loại cây này sau đó đã lan tỏa khắp Nam Á và Đông Nam Á. Mặc dù được biết đến rộng rãi ở những vùng này, sự hiện diện của nó vẫn còn hạn chế ở các lục địa khác.

Tại Việt Nam, đậu xanh đã trở thành một phần không thể thiếu trong nền nông nghiệp từ thời xa xưa, mọc mạnh mẽ từ những vùng đồng bằng cho tới các đỉnh núi dưới 1000 mét. Gần đây, với sự phát triển của kinh tế trang trại, diện tích trồng đậu xanh đã được mở rộng đáng kể ở Tây Nguyên, Đông Tây Nguyên, các tỉnh miền Đông và ven biển miền Trung.

Đậu xanh thích nghi với khí hậu nóng ẩm, nhiều nắng, và mức lượng mưa lý tưởng trong khoảng 200-300mm. Loại cây này phát triển tốt nhất ở nhiệt độ từ 28 đến 30°C, nhưng cũng có khả năng thích ứng với dải nhiệt rộng từ 20 đến 38°C. Sự linh hoạt này cho phép nó phát triển ở cả vùng ven biển lẫn vùng núi với độ cao lên tới gần 2000 mét.

Đậu xanh thường bắt đầu ra hoa sau khoảng 70 ngày gieo trồng, với thời kỳ hoa và quả kéo dài gần một tháng. Quá trình thụ phấn chủ yếu diễn ra vào ban đêm, trước khi hoa nở vào buổi sáng sớm. Tuỳ thuộc vào giống, thời gian sinh trưởng và thời vụ trồng cũng có sự chênh lệch nhất định giữa các khu vực.

Ở Việt Nam, người dân ưa chuộng các giống đậu xanh với hạt to, vỏ xanh bóng và có màu xanh nhẹ bên trong, đặc biệt là ở đồng bằng Bắc Bộ. Với diện tích trồng lên tới 4 triệu hecta và sản lượng khoảng 2 triệu tấn hàng năm, châu Á là trung tâm sản xuất đậu xanh hàng đầu thế giới, trong đó Ấn Độ chiếm hơn nửa diện tích và sản lượng của toàn khu vực. Đáng chú ý, Thái Lan lại nổi bật như một nhà xuất khẩu đậu xanh hàng đầu, cung cấp khoảng 250.000 tấn mỗi năm cho thị trường quốc tế như Nhật Bản, Đài Loan, Hoa Kỳ và châu Âu.

Đặc điểm thực vật

Cây đậu xanh là loại cây thảo sống một năm, với dáng vẻ đứng thẳng và cao khoảng 50-60 cm. Thân cành của nó, đặc trưng bởi các cạnh nhẹ và rãnh sâu, được bao phủ bởi lớp lông mềm mịn.

Lá của đậu xanh mọc xen kẽ, mỗi bộ lá gồm ba lá chét mang hình dạng trái xoan đặc trưng hoặc tam giác, với phần gốc tròn và đỉnh nhọn. Kích thước lá ấn tượng, dài từ 5-11 cm và rộng từ 4-9 cm, với mặt trên màu xanh đậm và mặt dưới nhạt màu, gân lá nổi bật với ba chiếc phân nhánh từ gốc. Cuống lá, dài từ 10-15 cm, thêm vào vẻ đẹp tự nhiên và hài hòa của cây.

Cụm hoa của đậu xanh, mọc ẩn mình trong kẽ lá, tạo thành một chùm hoa đẹp mắt. Hoa có màu vàng nhạt hoặc màu lục, mang lại cảm giác tươi mới và hòa quyện với tự nhiên. Cấu trúc hoa bao gồm đài hình chuông mịn màng, cánh hoa rộng với hình dạng độc đáo của cánh cờ, cánh thìa hình liềm và cánh bên nhọn. Nhị hoa chia thành hai bó, và bầu hoa phủ lông mịn màng.

Quả đậu xanh, thường có màu xanh với hình dạng trụ dài từ 5-10 cm, ban đầu được bao phủ bởi lớp lông nhẹ nhàng, sau này trở nên nhẵn mịn. Đậu xanh bắt đầu nở hoa vào tháng 3-5 và bước vào mùa quả từ tháng 6-8.

Thu hái – Chế biến

Bộ phận dùng của đậu xanh bao gồm hạt, vỏ hạt và lá.

Hạt đậu xanh: Thu hái khi quả chín vàng, cắt bỏ các cọng lá, phơi khô quả trên sàn hoặc máy sấy. Sau đó tách vỏ, lấy hạt, loại bỏ các hạt bị mốc, nứt hoặc có màu khác. Phơi hoặc sấy lại cho đến khi hạt khô ráo, cứng và có màu xanh đậm.

Lá đậu xanh: Thu hái vào mùa xuân hoặc mùa thu, khi cây đang ra hoa. Chọn những lá non, xanh, không sâu bệnh. Cắt bỏ cuống lá, rửa sạch bụi bẩn. Phơi hoặc sấy khô lá đậu xanh cho đến khi héo và giòn.

Vỏ hạt đậu xanh: Thường được biết đến với những tên gọi đặc trưng như lục đậu bì, lục đậu y, hoặc lục đậu xác, là một sản phẩm phụ quý giá trong quá trình chế biến đậu xanh. Để thu hoạch vỏ này, đậu xanh trước tiên được xay nhỏ, sau đó ngâm trong nước để tách vỏ ra khỏi hạt. Khi vỏ đã được tách biệt, chúng được gạn ra một cách cẩn thận và sau đó phơi khô hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học

Trong mỗi 100g của phần ăn được từ hạt đậu xanh, chứa đựng khoảng 10g nước, 22g protein lành mạnh, chỉ 1g mỡ, và một lượng carbohydrate đáng kể là 60g cùng với 4g chất xơ.

Đậu xanh cung cấp một loạt các acid amin thiết yếu, bao gồm methionine (458 mg%), tryptophan (432 mg%), phenylalanine (1259 mg%), threonine (736 mg%), valin (989 mg%), leucine (1607 mg%), isoleucine (941 mg%), arginine (1470 mg%), histidin (663 mg%), cystine (113 mg%), tyrosine (556 mg%), alanin (809 mg%), acid aspartic (2449 mg%), acid glutamic (3122 mg%), glycine (758 mg%), prolin (802 mg%), và serin (908 mg%). Không chỉ dừng lại ở đó, đậu xanh còn là nguồn cung cấp lysine phong phú, hoàn hảo để bổ sung cho gạo.

Về mặt vitamin, nó chứa vitamin A (5mg%), B1 (0.72 mg%), B2 (0.15 mg%), PP (2.4 mg%), B6 (0.47 mg%), C (4 mg%), acid folic (121 mcg%), và acid pantothenic (2.5 mcg%). Các khoáng chất như natri (Na, 6 mg%), kali (K, 1132 mg%), canxi (Ca, 64 mg%), photpho (P, 377 mg%), sắt (Fe, 4.8 mg%), và đồng (Cu, 0.76 mg%) cũng được tìm thấy trong hạt đậu xanh.

Vỏ hạt đậu xanh, một phần thường bị bỏ qua, cũng chứa đầy giá trị, với 0.8% tổng lượng flavonoid, trong đó chủ yếu là vitexin (90.5%) và isovitexin (9.5%).

Tác dụng dược lý

Tác dụng của đậu xanh: Khi nghiên cứu về tác dụng dược lý, các chiết xuất từ hạt đậu xanh, bao gồm cả dạng chiết xuất bằng cồn và nước, đã cho thấy những kết quả ấn tượng. Khi trộn vào thức ăn và cung cấp cho các động vật thí nghiệm, chẳng hạn như chuột nhắt trắng với liều lượng 10g/kg và chuột cống trắng với liều 16g/kg, và cho ăn liên tục trong vòng 7 ngày, các chiết xuất này đã đạt được hiệu quả rõ rệt trong việc giảm hàm lượng cholesterol trong huyết thanh.

Tương tự, khi thực hiện thí nghiệm trên thỏ có mức cholesterol huyết tăng cao, việc sử dụng chiết xuất đậu xanh này với liều lượng 11.6g/kg, được truyền trực tiếp vào dạ dày trong 7 ngày liên tục, cũng đã chứng minh được khả năng làm giảm đáng kể lượng cholesterol huyết thanh.

Ngoài ra, việc sử dụng bột đậu xanh hoặc bột đậu xanh đã mọc mầm, khi trộn lẫn với thức ăn của thỏ ở tỷ lệ 70%, đã thể hiện khả năng phòng ngừa và điều trị hiệu quả các tình trạng tăng lipid máu trong các thí nghiệm.

Tính vị – Quy kinh

Hạt đậu xanh có vị ngọt nhẹ, tính hàn, không độc.

Công năng – Chủ trị

Uống nước đậu xanh mỗi ngày có tốt không? Hạt đậu xanh, một thực phẩm quen thuộc trong đời sống hàng ngày, không chỉ là nguyên liệu cho những món ăn ngon mà còn mang trong mình những công năng y học đáng kinh ngạc.

Chúng được biết đến với khả năng giải quyết hiệu quả các vấn đề sức khỏe như giảm tích tụ nhiệt trong cơ thể và loại bỏ nhiều loại độc tố. Trong việc chế biến món ăn, hạt đậu xanh không chỉ làm tăng hương vị mà còn hỗ trợ giảm phù nề, điều hòa khí huyết, cũng như giải nhiệt và loại bỏ độc tố từ các loại thuốc và kim loại, qua đó mang lại lợi ích sức khỏe to lớn.

Nước đậu xanh giải độc gan: Với vị ngọt dịu và tính mát, hạt đậu xanh góp phần vào việc cân bằng cơ thể, thanh lọc và mát gan, đồng thời có hiệu quả trong việc giải độc và tiêu thũng.

Trong ẩm thực, đậu xanh đã trở thành một phần không thể thiếu, từ việc kết hợp với gạo nếp để tạo nên những món xôi thơm ngon, chế biến thành các loại bánh truyền thống, nấu cháo, chè, hay sử dụng dưới dạng giá đậu sống hoặc xào. Không dừng lại ở đó, đậu xanh còn là nguyên liệu chính trong việc sản xuất miến.

Về mặt y học, giá trị của hạt đậu xanh đã được ghi nhận từ lâu trong các tác phẩm nổi tiếng như “Nam dược thần hiệu” của Tuệ Tĩnh và “Bản thảo cương mục” của Lý Thời Trân. Hạt đậu xanh được sử dụng trong điều trị các triệu chứng như sốt nóng, khát nước, phù thũng, tiêu chảy, mụn nhọt sưng tấy, loét miệng và lưỡi, cũng như các trường hợp ngộ độc. Vỏ hạt đậu xanh cũng không kém phần quan trọng, với khả năng giải nhiệt, tiêu độc và cải thiện thị lực.

Trên phạm vi quốc tế, ở Philippin, nước sắc từ hạt đậu xanh được sử dụng như một loại thuốc lợi tiểu hiệu quả trong điều trị bệnh beri-beri. Tại Nhật Bản, hạt đậu xanh được coi như một biện pháp phòng ngừa cho cùng căn bệnh này.

Liều dùng

Trong việc sử dụng hạt đậu xanh cho các mục đích y học, liều lượng được khuyến nghị là từ 15 đến 30 gram mỗi ngày.

Bảo quản

Bảo quản hạt đậu xanh trong bao vải hoặc thùng kín, để nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và côn trùng.

Một số bài thuốc

Phòng và chữa say nắng: Sử dụng một lượng hạt đậu xanh phù hợp, sắc lấy nước và uống như một loại trà giải nhiệt, giúp cơ thể phục hồi sau khi tiếp xúc với nhiệt độ cao.

Điều trị bệnh ôn nhiệt, sốt cao, hôn mê, co giật: Chuẩn bị một hỗn hợp gồm đậu xanh, sinh địa, huyền sâm, thạch cao, huyền minh phấn, và cam thảo, mỗi loại 10 gram. Sắc lấy nước từ hỗn hợp này để uống, giúp giảm các triệu chứng của bệnh.

Chữa phát nóng, sưng quai hàm, nhức nhối: Tạo ra một hỗn hợp từ bột đậu xanh mịn trộn lẫn với giấm, sau đó phết một lớp dày lên vùng sưng đau. Khi hỗn hợp khô, có thể thêm giấm để duy trì độ ẩm. Áp dụng phương pháp này hàng ngày cho đến khi bệnh tình cải thiện.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Đậu xanh, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 771.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Đậu xanh, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 932.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Đậu xanh, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 958.