Danh pháp

Tên khoa học

Fructus mori

Tên khác

Quả dâu

Nguồn gốc

Tang thầm là gì? Tang thầm là cụm quả của cây dâu tằm (Morus alba), thuộc chi Morus L., gồm khoảng 10 loài phân bố khắp thế giới, Việt Nam có đến 4 loài, trong đó có hai loại dâu tằm phát triển mạnh mẽ, cả trong môi trường tự nhiên và các khu vực trồng trọt. Độ cao khoảng 1500m là điều kiện lý tưởng cho sự phát triển của chúng.

Dâu tằm không chỉ giới hạn ở một giống đơn lẻ mà đã biến đổi và thích nghi với nhiều điều kiện khí hậu khác nhau. Trong khi các giống dâu tằm ở Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên và một số khu vực Ấn Độ thích nghi với khí hậu ôn đới ấm hoặc cận nhiệt đới, ưa chuộng mùa đông lạnh và băng giá, thì ở Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á, giống dâu tằm địa phương lại ưu tiên khí hậu nhiệt đới, nóng và ẩm.

Dâu tằm, một loại cây gỗ nhỏ, yêu thích ánh sáng và độ ẩm, thường được tìm thấy trên các bãi sông, đồng cao và đất bằng của cao nguyên. Đặc biệt, do quá trình thu hái lá và chặt tỉa cành vào mùa đông, cây thường không kịp ra hoa quả. Tuy nhiên, dâu tằm có khả năng tái sinh mạnh mẽ, phát triển chồi mới từ những phần còn sót lại sau khi bị chặt. Trong việc nhân giống, giâm cành là phương pháp phổ biến, hiệu quả cao.

Đặc điểm thực vật

Cây dâu tằm, một loại cây nhỏ nhưng linh hoạt, thường đạt đến chiều cao ấn tượng 6 mét trong tự nhiên, nhưng lại giữ ở mức khiêm tốn khoảng 1,5 đến 2 mét khi được trồng cẩn thận. Cây này khoe mình với những cành non mềm, ban đầu phủ lông mịn, sau đó trở nên nhẵn và mang sắc xám trắng đặc trưng.

Lá dâu tằm mọc xen kẽ, có hình bầu dục, hình tim, hoặc hình trứng rộng, với đầu nhọn, phiến lá mỏng và mềm, dài từ 3 đến 7cm, rộng từ 2,5 đến 4cm. Mép lá răng cưa nhỏ đều, đôi khi chia thành 3-5 thùy, với 3 gân nổi bật ở gốc. Lá có màu xanh lục sáng ở cả hai mặt, cuống lá mảnh và hơi có lông, kèm theo lá phụ hình đài nhọn.

Hoa dâu tằm là loại hoa đơn tính, độc đáo vì không hề có cánh. Hoa đực như một chiếc đuôi sóc, dài khoảng 1,5-2cm, có 4 lá đài ngắn và hơi lông, nhị 4 cái, dài gấp đôi lá đài, với chỉ nhị mảnh và bao phấn gần như hình cầu. Trong khi đó, hoa cái lại như những bông hoa ngắn hình trứng hoặc gần hình cầu, dài khoảng 1cm, cũng với 4 lá đài và bầu chứa một noãn.

Quả của cây dâu tằm, được gọi là tang thầm, là một quả phức mọng nước, được bao bọc bởi các lá đài, chín màu đỏ rồi chuyển sang đen sẫm. Quả này mang một hương vị đặc biệt, hòa quyện giữa chút chua và ngọt, không chỉ dùng để ăn mà còn là nguyên liệu quý giá trong y học cổ truyền. Theo kinh nghiệm dân gian, những quả to, dày mọng, có màu đỏ tím và vị ngọt là loại dược liệu thượng hạng.

Mùa hoa quả của cây dâu tằm thường bắt đầu từ tháng 5 đến tháng 7.

Thu hái – Chế biến

Quả dâu tằm (tang thầm) là một loại dược liệu quý có nhiều công dụng trong y học cổ truyền. Để thu hái và chế biến quả dâu tằm, cần thực hiện các bước sau:

• Bước 1: Chọn những cây dâu tằm có quả chín đều, không bị sâu bệnh hoặc nứt vỡ. Quả dâu tằm có màu vàng nhạt, hình tròn, kích thước khoảng 2-3 cm.
• Bước 2: Dùng kéo cắt nhẹ nhàng quả dâu tằm từ cành cây, rồi đem về rửa sạch với nước lạnh. Sau đó, để ráo nước và phơi khô trong bóng râm hoặc trong lò sấy ở nhiệt độ thấp.

Thành phần hóa học

Quả dâu tằm, một loại quả thơm ngon và bổ dưỡng, chứa đến 84,71% nước, tạo nên độ mọng và tươi ngon đặc trưng. Ngoài ra, nó còn chứa 9,19% đường, bao gồm glucoza và fructoza, mang đến vị ngọt tự nhiên dễ chịu. Quả dâu cũng chứa 1,80% axit, trong đó có axit malic và axit sucxinic, tạo nên hương vị chua nhẹ đặc trưng. Ngoài ra, quả dâu còn chứa 0,36% protit, tanin, vitamin C và carotin, làm tăng giá trị dinh dưỡng và là nguồn cung cấp các dưỡng chất cần thiết cho cơ thể.

Tác dụng dược lý

Trong một ấn phẩm của tạp chí Dược vật học Nhật Bản, các nhà nghiên cứu đã khám phá những hiệu ứng dược lý độc đáo từ vỏ rễ cây dâu tằm. Theo nghiên cứu này, khi thỏ được cho uống nước sắc từ vỏ rễ cây dâu, lượng đường trong máu của chúng ban đầu tăng lên, nhưng sau đó lại giảm dần. Điều này mở ra một hướng nghiên cứu mới về khả năng điều chỉnh lượng đường trong máu từ cây dâu tằm. Tuy nhiên, các bộ phận khác của cây dâu vẫn chưa được khám phá nhiều trong các nghiên cứu khoa học.

Tính vị – Quy kinh

Vị đắng ngọt, tính hàn vào kinh can, phế, thận.

Công năng – Chủ trị

Uống nước quả dâu tằm có tác dụng gì? Theo những văn bản cổ, quả dâu tằm – hay còn gọi là Tang thầm – được biết đến với vị ngọt chua dễ chịu và tính ôn, có khả năng hỗ trợ cho hai hệ thống quan trọng trong cơ thể là gan và thận. Quả dâu tằm được coi là một vị thuốc quý có công dụng tăng cường sức khỏe cho gan và thận, nuôi dưỡng máu, giảm các triệu chứng phong thấp, và được sử dụng trong điều trị các bệnh như tiểu đường, chóng mặt, mắt mờ, ù tai, huyết hư và táo bón.

Trong dân gian, Tang thầm còn được sử dụng như một phương thuốc tự nhiên để tăng cường sức khỏe thận, cải thiện thị lực, bồi bổ cơ thể, hỗ trợ tiêu hóa, điều trị chứng mất ngủ, và ngăn chặn tình trạng tóc bạc sớm. Quả dâu tằm không chỉ là một loại thực phẩm bổ dưỡng mà còn là một nguồn dược liệu quý giá trong nền y học cổ truyền.

Liều dùng

Đối với việc sử dụng Tang thầm (quả dâu) như một phương pháp hỗ trợ sức khỏe hay điều trị, liều lượng khuyến nghị thường là từ 12 đến 20 gram.

Kiêng kỵ

Những người đang gặp phải vấn đề về đường tiêu hóa, đặc biệt là những trường hợp có tình trạng tiêu chảy, nên tránh sử dụng quả dâu để không gây ra các phản ứng không mong muốn hoặc làm trầm trọng thêm tình trạng sức khỏe.

Bảo quản

Nếu mua dâu tằm tươi, cần phơi khô quả dâu tằm trong nắng hoặc trong lò sấy ở nhiệt độ khoảng 50 độ C cho đến khi quả dâu tằm khô và cứng. Nên lật đều quả dâu tằm để tránh bị cháy hoặc ẩm.

Nếu mua quả dâu tằm khô, cần kiểm tra kỹ xem quả dâu tằm có bị ẩm, mốc hay không. Nếu có, nên loại bỏ những quả dâu tằm bị hư hỏng và chỉ giữ lại những quả dâu tằm khô và nguyên vẹn.

Nên bảo quản quả dâu tằm trong những hộp kín hoặc túi ni lông có khóa kéo, ghi rõ ngày tháng năm bảo quản và hạn sử dụng của quả dâu tằm trên nhãn dán. Nên để quả dâu tằm ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và nhiệt độ cao.

Một số bài thuốc

Cách sử dụng quả dâu tằm đối với việc điều trị chứng tràng nhạc, một phương pháp hiệu quả là sử dụng 2 bát đầy quả dâu chín đen. Quả dâu được cho vào vải và vắt lấy nước, sau đó cô đặc để tạo thành cao mềm. Liều dùng khuyến nghị là uống 3 lần mỗi ngày, mỗi lần 5 gram.

Vị thuốc tang thầm đối với tình trạng rụng tóc hoặc tóc bạc sớm, quả dâu có thể được ngâm trong nước, sau đó dùng nước đã lọc để xoa bóp lên da đầu. Phương pháp này giúp kích thích sự mọc của tóc và có thể giúp giảm tình trạng tóc bạc.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Dâu tằm, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 613.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Dâu tằm, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 720.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Dâu tằm, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 2, trang 540.