Danh pháp

Tên khoa học

Clausena excavata Burm. (Họ Cam – Rutaceae)

Tên khác

Châm châu, dâm bôi, dâm hôi, hồng bì dại

Nguồn gốc

Dâu gia xoan là cây gì? Chi Clausena bao gồm khoảng 23 cá thể, nổi bật với những thân gỗ nhỏ và cây bụi, phủ rộng khắp những khu vực nhiệt đới của châu Á, châu Phi và châu Đại Dương. Đặc biệt, những loài này đều chứa đựng tinh dầu quý giá. Trong số đó, tại Ấn Độ có 9 loài với 5 loài được xem là quan trọng về mặt kinh tế. Còn tại Việt Nam, chúng ta có thể tìm thấy gần 10 loài, trong số đó có 5 loài được ứng dụng rộng rãi trong y học và cũng vì quả của chúng mà người ta chăm sóc và phát triển.

Dâu gia xoan mọc ở đâu? Cây dâu gia xoan, với nguồn gốc từ vùng Himalaya gần Ấn Độ, mọc tự nhiên và lan rộng từ Bengal qua Myanmar, tới Trung Quốc, Lào, Việt Nam và nhiều quốc gia khác. Tại Việt Nam, dâm hôi được tìm thấy ở các tỉnh của vùng núi thấp ở miền Bắc và Tây Nguyên, thích nghi với môi trường từ những nơi có ánh sáng đầy đủ và có thể chịu bóng râm khi còn non. Chúng thường sinh trưởng tại các khu vực lân cận rừng, bên bờ nương rẫy hoặc trong rừng núi đá vôi, mang lại vẻ đẹp tự nhiên với hoa và quả mỗi năm. Sự tái sinh của chúng chủ yếu đến từ hạt. Gỗ của cây dâm hôi, với màu trắng, được biết đến với khả năng ứng dụng làm đồ dùng hàng ngày, mang lại giá trị sử dụng cao trong cuộc sống.

Đặc điểm thực vật

Dâu gia xoan là loài cây nhỏ, cao từ 2 đến 5 mét. Cành và thân được trang trí bởi vài sợi lông mảnh, không có gai. Lá dâu gia xoan, được tổ chức thành từng cặp lá chét 15 đến 21 chiếc, xếp đối xứng, từ hình dáng của lá mũi mác đến hình bầu dục, mỗi chiếc lá đều hơi nghiêng lệch một cách tinh tế, trừ chiếc lá cuối cùng. Mặt trên của lá bóng màu xanh, trong khi mặt dưới nhẹ nhàng phủ một lớp lông, khi chạm vào lại tỏa ra một mùi hương đặc trưng, cuống lá ngắn được điểm xuyết bởi những sợi lông tuyến nhỏ bé.

Đỉnh cành của cây mọc ra từng nhánh hoa dài 10 đến 20 cm, mọc tự do và phân nhánh với sắc màu trắng lục hoặc hồng nhạt. Mỗi bông hoa dâu gia xoan nhỏ bé được bảo vệ bởi 2 đến 3 chiếc lá bắc nhỏ ở phía gốc, có cái đài ngắn và một lớp lông mảnh bên ngoài; bốn cánh hoa mềm mại với những tai và tuyến ở gốc, trong khi tám nhị hoa ngắn hơn, mỗi cái đều kết thúc bởi một bao phấn hình trái xoan. Bầu hoa, dù chỉ phủ một lớp lông nhẹ, chia thành 3 đến 4 ô, mỗi ô chứa hai nang noãn nhỏ.

Quả dâu gia xoan, mịn màng và đầy đặn, có hình dạng từ trái xoan đến hình trứng hoặc dài, và khi chín chuyển sang màu hồng; bên trong là 1 hoặc 2 hạt. Mùa hoa và quả diễn ra từ tháng 6 đến tháng 8.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Các bộ phận của cây như lá, vỏ, và rễ có thể được thu thập suốt các mùa trong năm. Khi quả của cây chín, hạt bên trong được thu hoạch cẩn thận, có thể sử dụng ngay trong tình trạng tươi nguyên hoặc sau khi đã được phơi khô dưới ánh nắng mặt trời.

Thành phần hóa học

Lá dâu gia xoan nổi bật với các alcaloid như clauszolin-M và clausin-L, cùng với đó là sự hiện diện của safrol và glutinol. Ngoài ra, lá còn chứa một loạt các hợp chất quý giá khác bao gồm 132 hydroxy (132 – R) – pheophytin – a, Me pheophorbide – a, scopoletin, và một số glycosid steroid như B – sitosteryl glucosid và stigmas – teryl glucosid. Các phức hợp khác như 2 – methoxy – 4 – (2 – propenyl – ẞ – D – glucosid và một loạt các glucosid, acid p.hydroxybenzoic, rutin, nicotiflorin, cùng với clausenlactam, zapoterin, và myricetin – 3 – 0 ramnosid, acid ferulic, 7 – hydroxycoumarin, triethylamin hydroiodid cũng có mặt trong lá.

Về phần vỏ thân, nó chứa một loạt các clausin A, C, D, F, G, J, bên cạnh đó là các clauzolin A, B, C, D, E, F, và G clausenaquinon-A, clauszolin K và L, và 5 – geranyloxy – 7 – hydroxy coumarin.

Rễ của cây không kém phần phong phú với các clauzolin H, I, và J, clausin -W và T, cùng các furocarbazol A và B. Hơn nữa cũng tìm thấy clausenidin, clausenin, clausenrin, nordentatin, xathoxylotin, heptaphylin, và acid clausenidinaric trong rễ. Vỏ rễ cũng chứa các pyranocoumarin đặc biệt là claucavatin A và claucavatin B.

Tác dụng dược lý

Cây dâu gia xoan có tác dụng gì? Các hợp chất như clausenaquinon A, clausin D và F, cùng với safrol, đều được biết đến với khả năng ức chế sự ngưng kết của tiểu cầu. Đặc biệt, clausenaquinon A đã cho thấy sự hiệu quả đáng kể trong việc tiêu diệt các tế bào ung thư, bao gồm HCT-8, RPMI-7951 và TE671.

Tính vị – Quy kinh

Lá và vỏ cây có vị đắng, quả có vị chua và hơi ngọt.

Công năng – Chủ trị

Dâu gia xoan chữa bệnh gì? Lá dâu gia xoan có khả năng giảm viêm, diệt khuẩn và loại bỏ giun sán, trong khi vỏ cây được biết đến như một loại thuốc bổ có vị đắng, có tác dụng làm săn chắc da và giảm ho. Hạt của cây này cũng được sử dụng để đẩy nhanh quá trình tiêu hóa và trừ giun sán hiệu quả. Ngoài ra, một số phần khác của cây như vỏ cây, hạt, và lá được dùng như một phương pháp hỗ trợ tiêu hóa, giúp giảm đau bụng do khó tiêu.

Lá dâu gia xoan còn được dùng để chữa trị cho những trường hợp chân sưng và đau nhức do viêm khớp hay bong gân, thông qua việc nấu nước để rửa hay xông hơi, cũng như trong điều trị các bệnh về da như ghẻ lở và mụn nhọt. Ở Java, lá được dùng để chữa ho và loại bỏ giun sán. Tại Campuchia, người ta sử dụng lá này để trị giun cho gia súc. Thậm chí, lá còn được sử dụng như một loại rau ăn trong bữa cơm hàng ngày.

Vỏ cây dâu gia xoan cũng có công dụng trong việc chữa ho và khản tiếng, trong khi rễ và vỏ rễ được dùng để chữa sốt rét. Bên cạnh đó, việc nghiền nát rễ và lá tươi để đắp lên vùng da bị loét mũi cũng là một phương pháp điều trị được áp dụng từ lâu đời.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu dâu gia xoan ở nơi khô ráo và thoáng mát.

Một số bài thuốc

Chữa sốt rét

Đối với cơn sốt rét, rễ của cây dâu gia xoan sau khi phơi khô và cắt nhỏ, được sao đến khi chuyển sang màu vàng. Lấy 20-30g rễ này sắc với nước và chia làm hai lần uống trong ngày giúp giảm triệu chứng sốt rét.

Chữa tê thấp, đầu gối đau hoặc bong gân

Với các tình trạng như tê thấp, đau nhức đầu gối, hoặc chấn thương do bong gân, sử dụng lá dâu gia xoan tươi, rửa sạch và giã nát, sau đó trộn với giấm hoặc rượu để đắp lên chỗ đau mang lại cảm giác dễ chịu. Nước sắc từ lá dâu gia xoan và lá sa nhân cũng có thể được dùng để ngâm chân, giúp giảm đau và thư giãn.

Chữa kém tiêu, đau bụng

Khi gặp phải các vấn đề về tiêu hóa như kém tiêu hoặc đau bụng, vỏ cây dâu gia xoan sắc lấy nước uống hàng ngày hoặc hạt dâu gia xoan sắc với nước để uống cũng mang lại hiệu quả tốt.

Chữa ho có đờm, khản cổ, đau cổ khó nuốt

Trong trường hợp ho có đờm, khản cổ, hoặc đau cổ khó nuốt, sử dụng vỏ cây dâu gia xoan 10g sắc với nước chia làm 2-3 lần uống trong ngày, hoặc rễ cây đã băm nhỏ nấu thành nước đặc dùng để ngậm và nuốt dần cũng rất hữu ích.

Chữa ghẻ, mụn nhọt

Để điều trị các bệnh về da như ghẻ lở hoặc mụn nhọt, phối hợp lá dâu gia xoan với lá đại bi tươi, giã nát để lấy nước cô đặc, thoa lên vùng da bị tổn thương 2-3 lần mỗi ngày.

Chữa chấy

Dùng nước sắc từ lá dâu gia xoan tươi để gội đầu không những giúp loại bỏ chấy mà còn mang lại mái tóc sạch sẽ và khỏe mạnh.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Dâu gia xoan, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 607.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Dâu gia xoan, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 767.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Dâu gia xoan, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 2, trang 424.