Danh pháp

Tên khoa học

Cocos nucifera L. (Họ Dừa – Palmaceae)

Tên khác

Giã tử

Nguồn gốc

Dừa, nguồn gốc từ đảo Andaman ở Vịnh Bengal, Ấn Độ, đã trở thành một loại cây phổ biến trong các vùng nhiệt đới trải dài từ vĩ tuyến Bắc 27° xuống đến vĩ tuyến Nam 27°. Tuy rằng, vùng trồng dừa nhiều nhất trên thế giới tập trung chủ yếu ở một số quốc gia Nam Á và Đông Nam Á như Sri Lanka, Malaysia, Philippines, Ấn Độ, Thái Lan, Indonesia, Việt Nam, cũng như một số đảo ở Nam Thái Bình Dương. Trong khi đó, khu vực châu Phi và châu Mỹ nhiệt đới lại thấy ít sự xuất hiện của cây dừa so với châu Á.

Ở Việt Nam, dừa trở thành một cây trồng quen thuộc, đặc biệt là tại các tỉnh từ Thanh Hóa trở về phía Nam. Các tỉnh như Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Bến Tre, Đồng Tháp, Kiên Giang, Long An đều ghi nhận diện tích trồng dừa lớn. Nước ta hiện có nhiều giống dừa khác nhau như dừa dâu, dừa xiêm, dừa lửa, dừa ta, dừa lai Maoa, mang đến sự đa dạng về chất lượng quả. Đáng chú ý, dù là loại cây có biên độ sinh thái rộng, cây dừa vẫn có khả năng sống trên nhiều loại đất khác nhau, bao gồm cả đất ngấm phèn và đất nửa ngập mặn.

Điều đặc biệt là dừa phát triển nhanh chóng, chỉ sau 4-5 năm sau khi được trồng, cây bắt đầu cho hoa quả. Các côn trùng, đặc biệt là tác nhân thụ phấn chủ yếu, góp phần quan trọng trong quá trình sinh sản của cây. Điều này giúp dừa duy trì sự sinh trưởng và phát triển mạnh mẽ. Mặc dù có vẻ như cây dừa không có khả năng sinh chồi nhánh, nhưng trong một số trường hợp đặc biệt, khả năng này vẫn tồn tại.

Đặc điểm thực vật

Dừa, một loại cây thực vật đặc trưng, hiện diện với hình dáng thân trụ, thẳng đứng, và có thể đạt đến chiều cao ấn tượng lên đến 20m. Thân cây dừa như thế nào? Thân cây mịn màng, không phân nhánh, có nhiều vết sẹo do lá bị rụng. Lá cây dừa như thế nào? Lá cây dừa dạng lông chim, lớn, tập trung ở đỉnh thân, có bẹ lá dày, lá chét dạng dải dài, được sắp xếp đều đặn thành hai hàng mặt nhẵn và bóng mượt.

Hoa của cây dừa như thế nào? Cụm hoa tạo thành bông mo tinh tế, mọc tại kẽ lá, với hoa đơn tính, phần hoa đực ở phía trên có 6 mảnh kết hợp thành hai vòng, cùng với 6 nhị. Hoa cái ở phía dưới có bao hoa giống như hoa đực, với 3 lá noãn gắn dính nhau.

Quả hạch của dừa có hình dáng cầu to, với vỏ ngoài mịn màng và bóng lộn, mang màu lục quyến rũ. Vỏ quả giữa chứa nhiều sợi xơ, được gọi là xơ, cùng với vỏ quả trong cứng rắn (gọi là sọ dừa) có 3 lỗ ở phía gốc, và bên trong chứa nước. Hạt dừa, với nội nhũ đặc, dần chuyển thành cùi trắng khô.

Mùa hoa quả của cây dừa nở rộ từ tháng 5 đến tháng 10.

Thu hái – Chế biến

Trong vùng nhiệt đới phong phú của miền Nam, cây dừa trổ quả bốn lần mỗi năm, trong khi ở miền Trung, vụ thu hoạch dừa kéo dài gần như quanh năm, đặc biệt tập trung vào các tháng từ 6 đến 10. Mỗi quả dừa phát triển từ lúc xuất hiện đến khi chín mất khoảng sáu tháng. Một cây dừa trưởng thành có thể mang từ 25 đến 35 quả, và trong điều kiện tốt nhất, sản lượng có thể tăng lên đến 50-80 quả.

Quả dừa, với kích thước to bằng đầu người và trọng lượng khoảng 1,7-2kg, chứa bên trong lớp nội nhũ mềm, được biết đến với tên gọi cùi dừa. Từ 1.000 quả dừa, người ta có thể thu hoạch được khoảng 300-400kg cùi dừa tươi, giảm xuống còn 170-180kg sau quá trình phơi khô, tạo thành sản phẩm coprah.

Coprah là nguyên liệu quan trọng trong sản xuất dầu dừa, với sản lượng toàn cầu đạt hơn 2 triệu tấn hàng năm. Từ coprah, người ta có thể ép ra khoảng 60% dầu dừa, hay còn gọi là beurre de coco. Mặc dù không phải là quốc gia trồng dừa, Pháp vẫn nhập khẩu hơn 60.000 tấn cùi dừa mỗi năm để đáp ứng nhu cầu này.

Thành phần hóa học

Cùi dừa chất lượng cao nổi bật với hàm lượng dầu đạt từ 63 đến 68%, đồng thời duy trì độ ẩm không quá 6% và lượng acid béo dưới 1%. Dầu dừa, khi được sản xuất ở các khu vực nhiệt đới, thường có dạng lỏng, trong suốt hoặc có màu vàng nhạt. Ngược lại, ở các quốc gia ôn đới, dầu dừa lại xuất hiện dưới dạng mỡ, có thể đặc và có màu từ trắng đến vàng nhạt.

Dầu dừa chứa hỗn hợp phong phú các acid béo, bao gồm khoảng 48% acid lauric, 17% acid myristic, 8% acid palmitic, 7% acid capric, 5% acid oleic, 4% acid stearic, 2,5% acid linoleic và 0,5% acid caproic.

Về mặt kỹ thuật, dầu dừa thương phẩm có các chỉ số độ nhớt D15 là 0,926, D25 là 0,9188, D30 là 0,9150, và D60 là từ 1,4410 đến 1.4420, cùng chỉ số xà phòng là từ 251 đến 263. Đặc biệt, dầu dừa có khả năng hòa tan trong các dung môi hữu cơ không chứa nhóm OH, và có thể tan trong cồn tuyệt đối ở nhiệt độ 32°, cũng như trong cồn 90° ở 60°.

Khi hydro hóa ở áp suất cao, dầu dừa có thể biến đổi thành hỗn hợp các alcol béo từ acid béo tương ứng. Các alcol này, sau quá trình sulfon hóa và trung hòa, tạo ra natri lauryl sulfonat – một chất nhũ hóa và tạo bọt quan trọng, được ứng dụng rộng rãi trong ngành dược phẩm và các ngành công nghiệp khác.

Tác dụng dược lý

Công dụng của dầu dừa với sức khỏe: Dầu dừa có chứa nhiều axit béo trung bình (MCT), một loại chất béo có khả năng tăng cường đốt cháy mỡ và giảm cảm giác thèm ăn. Do đó, dầu dừa có thể giúp giảm cân và duy trì vóc dáng.

Dầu dừa cũng có khả năng ngăn ngừa và điều trị nhiều bệnh lý như Alzheimer, nhiễm trùng tiết niệu, nấm men Candida, bệnh tim mạch và huyết áp cao. Điều này là do dầu dừa có chứa axit lauric, một chất kháng khuẩn, kháng viêm và chống oxy hóa.

Công dụng của dầu dừa trong làm đẹp: 

• Tác dụng của dầu dừa với mặt: Dầu dừa có khả năng giữ nước trong da, giúp da mềm mại và mịn màng. Axit lauric trong dầu dừa còn có tính chất chống vi khuẩn và chống viêm, giúp giảm mụn và làm dịu da bị kích ứng. Ngoài ra, chăm sóc da bằng dầu dừa giúp chống lại các dấu hiệu lão hóa như nếp nhăn.
• Tác dụng của dầu dừa với tóc: Dầu dừa giúp tóc giữ ẩm, làm cho tóc mềm mại và bóng mượt. Hơn nữa, dầu dừa có thể giúp tăng cường và bảo vệ tóc từ bên trong, giảm gãy rụng nên phụ nữ có thể sử dụng liệu pháp chống rụng tóc bằng dầu dừa. Ngoài ra, chăm sóc tóc bằng dầu dừa còn giúp làm mềm tóc, giảm tình trạng xơ rối và hư tổn do nhiệt độ và hóa chất.

Công năng – Chủ trị

Trong lĩnh vực y dược, tinh dầu dừa tinh chế đóng vai trò quan trọng trong việc sản xuất xà phòng. Đặc biệt, khi xà phòng hóa bằng kali hydroxit, dầu dừa tạo ra các loại xà phòng mềm và xà phòng lỏng, nổi bật với khả năng tạo bọt mạnh mẽ. Nếu trải qua quá trình hydro hóa, dầu dừa biến thành những tá dược quý giá, được sử dụng trong việc chế tạo glyxerit bán tổng hợp, một thành phần không thể thiếu trong sản xuất thuốc đạn.

Trong ngành thực phẩm, dầu dừa trung tính, tinh chế và đã khử mùi, được sử dụng rộng rãi ở một số quốc gia châu Âu dưới tên gọi vegetalin hoặc cocose. Đây là loại mỡ thực vật không chỉ dễ tiêu hóa mà còn mang lại giá trị dinh dưỡng cao.

Khi nhắc đến ngành công nghiệp xà phòng, không thể bỏ qua vai trò của các hợp chất sulfon từ dầu dừa. Chúng là những chất tạo bọt phổ biến, đóng góp vào việc tạo ra các sản phẩm xà phòng chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường.

Lưu ý khi sử dụng dầu dừa

Có nên sử dụng dầu dừa hàng ngày? Việc sử dụng dầu dừa hàng ngày phụ thuộc vào mục đích sử dụng cũng như loại da và tóc của bạn. Dưới đây là một số khía cạnh cần xem xét:

• Da dầu có sử dụng dầu dừa được không? Dầu dừa có thể làm bít tắc lỗ chân lông, gây mụn trứng cá, đặc biệt đối với da dầu. Sử dụng hàng ngày có thể không phải là lựa chọn tốt nhất.
• Da khô: Đối với da khô, dầu dừa có thể giúp dưỡng ẩm và làm mềm da nếu sử dụng một cách điều độ.

Cách sử dụng dầu dừa cho da mặt: Dầu dừa có thể sử dụng như một loại tẩy trang tự nhiên hoặc thoa một lượng nhỏ dầu dừa lên da sau khi rửa mặt để giữ ẩm.

Bảo quản

Dầu dừa nên được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp. Nếu ở vùng khí hậu nóng ẩm, có thể bảo quản dầu dừa trong tủ lạnh để tránh bị hư hỏng. Tuy nhiên, cần để dầu dừa ở nhiệt độ phòng khoảng 15 phút trước khi sử dụng để cho dầu tan chảy và đều.

Đậy kín nắp chai hoặc hũ khi không sử dụng. Điều này giúp ngăn ngừa bụi bẩn, vi khuẩn hay mùi lạ xâm nhập vào dầu dừa. Cũng nên rửa sạch và lau khô đồ dùng khi lấy dầu dừa để tránh làm bẩn hay ướt dầu.

Không trộn dầu dừa với các loại dầu khác. Dầu dừa có đặc tính khác biệt so với các loại dầu thực vật khác, nên khi trộn chúng lại có thể gây ra phản ứng hóa học không mong muốn, làm giảm chất lượng và tuổi thọ của dầu.

Dầu dừa có hết hạn sử dụng không? Dầu dừa nguyên chất có thể bảo quản được từ 18 đến 24 tháng kể từ ngày sản xuất, nếu được giữ ở điều kiện tốt.

Một số sản phẩm có chứa dầu dừa

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Dừa, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 687.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Dừa, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 918.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Dừa, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 3, trang 417.