Cúc vạn thọ là cây gì?

Tên khoa học

Tagetes erecta L.

Tên khác

Cúc vạn thọ kép

Họ

Họ Cúc (Asteraceae)

Đặc điểm thực vật

• Cúc vạn thọ thuộc loại cây thảo, cao từ 0,4 đến 0,8m, thân mọc thẳng, nhẵn, phân nhánh. Đôi khi thân cây trải dài trên mặt đất.
• Lá cây mọc so le, xẻ sâu tạo thành hình lông chim, hẹp nhọn, hai bên cạnh có khía răng cưa.
• Cụm hoa phần lớn mọc đơn độc thành đầu tròn, cũng có trường hợp mọc thành ngù, đường kính 3-4 cm. Lá bắc của tổng bao hàn liền. Hoa có màu vàng hoặc màu vàng cam; mào lông có vảy rời nhau hoặc liền. Hoa ở phía ngoài có hình lưỡi to, hoa ở phía trong có hình ống nhỏ. Hoa thường mọc trong giai đoạn tháng 11 đến tháng 3.
• Quả Cúc vạn thọ bế, vảy ngắn.
• Toàn cây có mùi hắc nhẹ.

Phân bố- Sinh thái

Chi Tagetes gồm một số loài phân bố chủ yếu ở Mexico, Trung Mỹ, và một số vùng ấm khác.

Tại Việt Nam, chi Tagetes chỉ có 2 loài, được trồng làm cảnh, một số nơi có mọc hoang.

Cúc vạn thọ thuộc loại cây ưa ẩm, ưa sáng, được trồng bằng hạt, cũng có thể cắm cành để ra hoa, quả. Chu kỳ sống của cây kéo dài từ 4 đến 5 tháng.

Cúc vạn thọ kém thích nghi với vùng khí hậu như Sa Pa, có nhiệt độ trung bình hàng năm < 15 độ C.

Bộ phận dùng

Hoa, lá và rễ.

Thu hái- Chế biến

Thu hái hoa Cúc vạn thọ vào mùa xuân – hè, sau đó phơi khô ngoài nắng.

Lá và rễ Cúc vạn thọ thu hái quanh năm, thực tế thường dùng lá tươi.

Tính vị- Quy kinh

Tính vị: Tính mát, vị đắng, hơi cay, có mùi thơm

Quy kinh: phế, tâm

Cúc vạn thọ có công dụng trị họ, long đờm, giảm viêm, thanh nhiệt giải độc, bình can tiềm dương, bổ huyết, chỉ khái hóa đàm. Thường được sử dụng trong các bài thuốc trị đau mắt, ho, viêm khí quản, bệnh đường hô hấp, đau răng, viêm da, viêm vú,…

Thành phần hóa học

Hoa Cúc vạn thọ: tagetiin, α terthienyl, helenien, flavoxanthin, caroten

Lá Cúc vạn thọ: kaemferitrin

Tinh dầu Cúc vạn thọ: caren, cis caryophylen, piperiton, caryophylen, imalol 26,8%, D-limonen 16,67%, tageton 13,39%, beta ocimen 7,61%, alpha pinen 1,36%, nonanal 1,34%

Tinh dầu chiết từ ngon có hoa Cúc vạn thọ: D-limonen. Ocimen, D-linalol, alpha D phelandren, linalyl acetat, tageton, n-nonyl aldehyd, 1,8-cineol

Tác dụng dược lý

Một số các nghiên cứu cho thấy cao chiết xuất hoa Cúc vạn thọ với nước có tác dụng kháng khuẩn đối với vi khuẩn Gram (+).

Cao chiết xuất hoa, lá Cúc vạn thọ với hỗn hợp nước- cồn có tác dụng hạn chế sự hoạt động của một số chủng vi khuẩn như Bacillus subtilis, Micrococcus luteus hay Staphylococcus aureus.

Tinh dầu Cúc vạn thọ có tác dụng ức chế một số chủng nấm và trực khuẩn Gram (+)

Rễ Cúc vạn thọ chứa nhiều hợp chất có công dụng tiêu diệt giun tròn. Cao chiết xuất từ rễ cây này còn có khả năng diệt trứng của giun tròn.

Công năng – Chủ trị

Tại Argentina, Cúc vạn thọ được sử dụng phần trên mặt đất để làm thuốc lọc máu.

Tại Ấn Độ, Cúc vạn thọ được dùng trị thấp khớp, cảm lạnh, viêm phế quản, nhuận tràng (chiết xuất từ rễ); rối loạn chức năng thận, đau cơ, trị mụn nhọt (lá); trị đau tại (dịch ép lá); điều kinh (hoa và lá); trị giun, lợi tiểu (nước hãm lá); bệnh về mắt, lở loét (hoa).

Tại Việt Nam, hoa Cúc vạn thọ có thể được giã nát (khoảng 10-15 gam), trộn với ít đường, điều trị kiết lỵ; hoặc kết hợp với một số loại dược liệu khác trị hen suyễn.

Một số bài thuốc

Bài thuốc chữa hen

Thành phần: Hoa Cúc vạn thọ, rau cần trôi, nhân trần, củ tầm sét, rễ bạch đồng nữ, thài lài tía, tinh tre mỡ, mỗi vị dược liệu 10 gam

Cách làm: thái nhỏ, phơi khô, sắc uống hàng ngày

Bài thuốc trị đau răng, đau mắt

Thành phần: 15 bông hoa Cúc vạn thọ

Cách làm: Sắc lấy nước uống.

Bài thuốc trị ho gà

Thành phần: 20 gam hoa cúc vạn thọ, 20 gam đường phèn, 10 gam hoa đu đủ đực, 10 gam húng chanh

Cách làm: Rửa sạch, giã nát, thêm đường phèn và hấp cách thủy 15 phút. Để nguội chiết lấy nươc, uống trong ngày. Có thể chia làm nhiều lần uống.

Bài thuốc trị mụn nhọt chưa vỡ

Thành phần: 10 gam lá cúc vạn thọ, 15 gam lá táo ta, 10 hạt muối ăn

Cách làm: Lá rửa sạch, giã nát, thêm muối và đắp lên vùng da bị mụn. Thay bỏ 1 lần/ngày

Bài thuốc trị viêm tuyến mang tai, viêm vú

Thành phần: Cúc vạn thọ, Thất diệp nhất chi hoa, Kim Ngân Hoa lượng như nhau

Cách làm: Nguyên liệu nghiền nhỏ, thêm giấm, đắp lên vùng bị viêm

Bài thuốc trị viêm vú

Thành phần: 30 gam mỗi loại: Hoa Cúc vạn thọ, Lá Đại Bi, Kim Ngân Hoa

Cách làm: nguyên liệu rửa sạch, giã nát, đắp lên vùng da bị viêm

Bài thuốc trị kiết lỵ

Thành phần: 20 gam hoa Cúc vạn thọ

Cách làm: Hoa rửa sạch, giã nát, thêm ít đường, hấp trong nồi cơm và dùng uống.

Bài thuốc trị đau nhức tai, mụn nhọt, bỏng nhẹ

Thành phần: Lá Cúc vạn thọ

Cách làm: Lá rửa sạch, giã nát, đắp lên vùng da bị mụn hoặc bỏng. Trong trường hợp bị đau tai, chắt lấy nước uống.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Huy Bích (2006), Cúc vạn thọ, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 591-592, truy cập ngày 30/12/2024