Tên khoa học

Quả non khô của loài Citrus aurantium L. (Cam đắng) và thứ trồng trọt của loài này, họ Cam (Rutaceae)

Nguồn gốc

Quả non khô của loài Citrus aurantium L. (Cam đắng) và thứ trồng trọt của loài này, họ Cam (Rutaceae)

Vùng sản xuất

Chủ yếu ở Tứ Xuyên, Hồ Nam và Chiết Giang

Thu hái và chế biến

Quả tự rụng được thu vào tháng 5 và 6, loại bỏ tạp, cắt ở giữa quả thành hai nửa. Phơi khô hoặc sấy nhẹ. Loại quả khá nhỏ có thể được phơi trực tiếp hoặc sấy nhẹ; gọi là “chỉ thực mắt ngỗng”

Tính vị, quy kinh

Vị cay đắng chua, tính lạnh hoặc hơi bình vào kinh Tỳ vị Can

Tác dụng

Chỉ thực và chỉ xác về cơ bản tác dụng và chỉ định là khá giống nhau. Đêu xu hướng trầm giáng và đi xuống, dẫu là thuốc phá khí, sức công phá của thuốc vô cùng mãnh liệt. Nếu như các thuốc hành khí giải uất tác dụng theo kiểu đẩy khí đi, cho khí lưu hành đồng thời làm cho khí uất trệ được mềm mại trở lại, thì các thuốc phá khí tác động theo kiểu dữ dội hơn không còn nhân nhượng hay nhân từ nữa, ví như dùng súng bắn vỡ nát cái khí trệ đó ra. Chính vì vậy mà các thuốc phá khí chỉ dùng được trong thời gian ngắn và khi dùng xong đa phần khí hay bị hư.

Chỉ thực và chỉ xác đều là thuốc phá khí, tác dụng dừ dội mãnh liệt. Phạm vi ứng dụng của chỉ thực và chỉ xác là đối với các chứng tích trệ trướng đầy và đàm thấp ngực đầy ách. Gặp trong đàm thấp ứ trệ ở trung tiêu gây ngực đây ách khó chịu, ăn uống kém. Gặp trong thực nhiệt kết trệ gây bụng đầy trướng táo bón. Gặp trong thấp nhiệt tích trệ gây ỉa chảy kiết lỵ. Gặp trong ăn không tiêu, bụng trướng đầy, ợ chua, ăn kém…

Khu trú lại thì đa phần các chứng tích trệ, đàm thấp này gặp ở Tỳ vị, Can là chính. Cũng giống như trần bì và thanh bì, thanh bì dùng vỏ xanh quy kinh Can sức thuốc mạnh còn được coi như một vị phá khí; trần bì dùng vỏ chín vàng quy kinh Tỳ vị thuần về hành khí. Trong đó chỉ thực là quá non còn xanh nên sức thuốc mạnh mẽ hơn chỉ xác. Chỉ xác là quả gần chín nên sức thuốc có phần hòa hoàn hơn, yếu hơn chỉ thực, tuy nhiên vần là thuốc phá khí nên nếu có yếu hơn chỉ thực thì vẫn mạnh hơn các thuốc hành khí giải uất. Theo các tài liệu cổ, cũng giống như trần bì và thanh bì thì chỉ thực và chỉ xác cũng càng để lâu càng tốt.

LƯU Ý: Thực tế 4 vị thuốc trần bì, thanh bì, chỉ thực và chỉ xác được dùng rất đa dạng. Các loại cam quýt có vị ngọt người ta hay lấy để ăn, bỏ vỏ để làm thành trân bì thanh bì. Còn các loại cam quýt có vị chua chát đắng không ăn được thì người ta dùng cả quá để làm chỉ thực chỉ xác. Một số loại cam, quýt, chanh, hay quất cũng đôi khi được sử dụng để làm thuốc. Bào chế cũng khá đơn giản chỉ cần phơi hoặc sao qua là được, khi phơi tránh ánh nắng trực tiếp vì thuốc có tinh dầu, tốt nhất là phơi âm can. Bởi vì là thuốc phá khí sức thuốc mạnh mẽ nên không dùng cho phụ nữ có thai, người tỳ vị hư hàn (bởi vì chỉ thực và chỉ xác tính lạnh).

Đặc điểm dược liệu

Hình bán cầu, đôi khi hình cẩu. vỏ quả ngoài có màu xanh đen hoặc xanh nâu đậm. Thể chất: cứng. Mùi: rõ mùi tinh dầu. Vị: đắng và hơi chua

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiêm dân gian, dược liệu thượng hạng là loại có vỏ màu nâu xanh, thịt quả dày, múi nhỏ và cứng