Chanh dây

Danh pháp

Tên khoa học

Chanh dây có tên khoa học là Passiflora edulis hay Passiflora flavicarpa.
Thuộc họ Lạc Tiên (Passifloraceae)

Tên gọi khác

Chanh dây còn có một vài tên gọi khác thường gặp như Chanh leo, dây mát,…

Nguồn gốc và phân bố

Cây chanh dây (hay còn gọi là chanh leo) có nguồn gốc từ các nước Nam Mỹ, đặc biệt là Brazil. Sau khi được du nhập vào nhiều quốc gia, cây đã trở thành một loại cây trồng phổ biến ở nhiều khu vực trên thế giới. Tại Việt Nam, chanh dây được trồng rộng rãi ở các tỉnh thành trên cả nước, với các vùng trồng chính nằm ở Hà Nội, Kon Tum, Gia Lai, và Lâm Đồng, nơi có điều kiện khí hậu phù hợp để cây phát triển mạnh mẽ.

Đặc điểm thực vật

Chanh dây có đặc điểm thực vật nổi bật. Lá cây có 3 thùy, với các răng cưa và không có lông. Cuống lá có 2 tuyến ở đỉnh, và lá kèm nhọn. Hoa của cây có màu trắng hồng, cánh hoa dài từ 2 đến 2,5 cm, với các sợi trắng mọc từ 4 đến 5 hàng ở tráng phụ, gốc hoa có màu tím. Cuống nhụy dài khoảng 1,5 cm.

Quả chanh dây là quả mọng, có kích thước tương đương quả trứng gà, đường kính từ 4 đến 6cm và có màu tím khi chín. Quả chứa nhiều hạt, mỗi hạt được bao phủ bởi một lớp áo hạt màu cam, tạo nên sự hấp dẫn và đặc trưng của loại quả này.

Bộ phận dùng

Bộ phận dùng của cây chanh dây chủ yếu là rễ và quả, được sử dụng và chế biến thành dược liệu với tên gọi Fructus et Radix Passiflorae Edulis.

Thu hái và chế biến

Cây chanh dây ra hoa vào tháng 6 và tháng 7 hàng năm, và quả sẽ chín vào khoảng tháng 10 đến tháng 11.

Rễ và quả chanh dây sau khi thu hái có thể được sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm chế biến thành thuốc sắc, thuốc bột, hoặc chế biến thành các dạng thực phẩm chức năng. Quá trình thu hái rễ và quả cần được thực hiện vào đúng thời điểm để đảm bảo chất lượng dược liệu, thường là sau khi quả đã chín và rễ đã trưởng thành.

Thành phần hóa học

Thành phần hóa học của quả chanh dây rất đa dạng và giàu dinh dưỡng. Dịch quả chứa các acid hữu cơ tự do, trong đó acid citric và các acid liên quan chiếm khoảng 95% tổng số các acid có trong quả. Ngoài ra, trong dịch quả còn có amino acid tự do, đặc biệt là proline.

Quả chanh dây còn chứa một lượng vitamin và khoáng chất phong phú, bao gồm chất xơ, protein, vitamin A, vitamin C, sắt, kali và nhiều hợp chất thực vật có lợi khác như carotenoid và polyphenol. Mặc dù mỗi quả chanh dây chỉ chứa một lượng nhỏ các chất dinh dưỡng này, nhưng đây là lượng dinh dưỡng khá ấn tượng đối với một trái cây nhỏ bé, đặc biệt với 17 calo.

Công năng, tính vị

Chanh dây có vị ngọt, chua, tính bình. Theo y học cổ truyền, cây có công năng thanh nhiệt giải độc, giúp làm mát cơ thể, loại bỏ độc tố và giảm nóng. Ngoài ra, chanh dây còn có tác dụng trấn thống, giúp giảm đau và an thần, hỗ trợ tinh thần thư giãn, giảm căng thẳng, mệt mỏi.

Tác dụng dược lý

Bảo vệ đường tiêu hóa: Chanh dây có tác dụng làm dịu và bảo vệ niêm mạc dạ dày, hỗ trợ tiêu hóa và giảm các triệu chứng khó tiêu.
Tăng cường sức đề kháng: Với hàm lượng vitamin C và các khoáng chất như kali và sắt, chanh dây giúp nâng cao hệ miễn dịch, giúp cơ thể chống lại bệnh tật và các tác nhân gây hại từ môi trường.
Hỗ trợ điều trị hạ huyết áp: Chanh dây có tác dụng làm thư giãn mạch máu và cải thiện tuần hoàn, từ đó giúp hỗ trợ điều trị và kiểm soát huyết áp thấp.
Giảm triệu chứng mất ngủ: Chanh dây có tính an thần, giúp thư giãn hệ thần kinh, giảm căng thẳng, lo âu, từ đó hỗ trợ điều trị các triệu chứng mất ngủ.
Làm đẹp da, sáng mắt: Nhờ chứa nhiều vitamin A và các hợp chất chống oxy hóa, chanh dây giúp làm đẹp da, duy trì làn da khỏe mạnh và chống lại các dấu hiệu lão hóa. Vitamin A cũng giúp cải thiện thị lực và duy trì sức khỏe mắt.

Công dụng trong y học cổ truyền

Ở Việt Nam: Quả chanh dây ngoài các tác dụng trong y học còn thường được phối hợp với đường để chế thành nước giải khát, giúp giải nhiệt và làm dịu cơn khát trong mùa hè.
Ở Trung Quốc: Gốc và rễ chanh ldây được dùng trong điều trị lỵ, giảm đau bụng kinh (thống kinh) và giúp cải thiện tình trạng mất ngủ.
Ở Brazil: Quả chanh dây có phần nạc ăn được, được sử dụng như một chất kích thích và bổ dưỡng. Quả không chỉ dùng để ăn mà còn chế thành nước giải khát. Dầu ép từ hạt chanh dây không chỉ có thể ăn mà còn được dùng để chế sơn.

Lưu ý khi sử dụng chanh dây

Chanh dây là loại quả thường rất an toàn cho hầu hết mọi người. Tuy nhiên, một số người có thể bị dị ứng với loại quả này, đặc biệt là những người có tiền sử dị ứng với latex, một protein có trong mủ cao su tự nhiên. Những người này có nguy cơ cao bị dị ứng với chanh dây.

Vỏ quả chanh dây tím có thể chứa các hóa chất gọi là Cyanogenic glycoside, khi kết hợp với các enzym trong cơ thể có thể tạo thành chất độc xyanua, có thể gây hại nếu tiêu thụ với số lượng lớn. Tuy nhiên, do vỏ chanh dây thường không được ăn và chỉ có phần thịt quả được sử dụng, nguy cơ này hầu như rất thấp nếu chỉ ăn phần ruột quả.

Bài thuốc dân gian

Bài thuốc hỗ trợ an thần, mất ngủ từ chanh dây:

Một trong những phương pháp đơn giản để sử dụng chanh dây trong việc cải thiện giấc ngủ là dùng lá non của cây. Bạn có thể lấy lá non, thái nhỏ rồi nấu canh hoặc luộc ăn như những loại rau thông thường. Việc sử dụng lá non giúp thư giãn cơ thể, cải thiện chất lượng giấc ngủ và hỗ trợ an thần rất hiệu quả. Phương pháp này giúp giảm căng thẳng, lo âu, giúp người dùng dễ dàng đi vào giấc ngủ hơn.

Ngoài ra, ngọn non của chanh dây cũng là một nguyên liệu hữu ích trong việc hỗ trợ giấc ngủ. Bạn có thể luộc ngọn non để ăn hoặc nấu thành cao. Cách này không chỉ giúp thanh lọc cơ thể mà còn giúp tinh thần thư giãn, giảm căng thẳng, hỗ trợ giấc ngủ sâu hơn và làm dịu hệ thần kinh.

Nếu bạn muốn sử dụng chanh dây lâu dài, có thể dùng lá chanh dây đã được phơi khô để chế biến thành cao lỏng. Mỗi ngày uống khoảng 20 – 30ml vào buổi tối trước khi đi ngủ. Bài thuốc này giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ, giảm mất ngủ, hỗ trợ an thần, mang lại cảm giác thư thái trước khi nghỉ ngơi.