Danh pháp

Tên khoa học

Albizia myriophylla Benth. (Họ Trinh nữ – Mimosaceae)

Tên khác

Xống rắn, sống rắn, sóng rận, cam thảo cây

Nguồn gốc

Cây sóng rắn là cây gì? Chi Albizia là một nhóm các loại cây có đa dạng loài, được tìm thấy trải dài qua các khu vực nhiệt đới bao gồm châu Phi, châu Á, châu Úc và Nam Mỹ. Trong số này, Việt Nam có 17 loài, trong đó có khoảng 4 đến 5 loài được ứng dụng trong y học, bao gồm cả loại cây được biết đến với tên gọi là cây sống rắn.

Cây sóng rắn mọc ở đâu? Cây sống rắn chủ yếu phát triển tại khu vực nhiệt đới của Nam và Đông Nam Á, khu vực này gồm có Ấn Độ, Malaysia, Thái Lan, Campuchia, Lào và cả Việt Nam. Ở trong nước, loài cây này phổ biến ở miền Nam, thích nghi với điều kiện ánh sáng mặt trời, khả năng chịu hạn và thường xuyên xuất hiện ở lề của các khu rừng thứ sinh, đồi núi, và dọc theo bờ vực của các ruộng đất hoặc bụi cây gần kênh rạch ở vùng đồng bằng sông Cửu Long. Cây sống rắn có khả năng ra hoa và trái đều đặn mỗi năm và có thể tự tái sinh qua hạt. Nó cũng chịu được việc bị chặt phá và đôi khi được trồng làm hàng rào cho các khu vườn và đất canh tác.

Đặc điểm thực vật

Loài thực vật này là một cây nhỏ, với chiều cao có thể đạt tới 24 mét, thường mọc thẳng đứng hoặc bò leo. Thân cây có dạng trụ, ban đầu có góc cạnh sau đó trở nên tròn và mượt, màu của thân là nâu nhạt, bề mặt thân có những u nhỏ. Khi cắt ngang thân, có thể thấy dòng nước từ bên trong chảy ra. Cành của cây mọc ra và hơi cúp xuống, ban đầu phủ một lớp lông màu đỏ rồi phát triển thành những gai nhỏ.

Lá cây sóng rắn là loại kép lông chim, phân thành hai dạng, đi kèm với lá phụ rụng sớm, bao gồm từ 20 đến 40 cặp lá nhỏ mọc sát nhau, mỗi lá nhỏ dài từ 5 đến 8mm, rộng khoảng 1 mm, phần gốc hình cụt và phần đỉnh tròn, mặt trên lá mịn màu xanh đậm, mặt dưới phủ lông tơ, cuống lá có hai tuyến nhỏ ở gốc.

Hoa cây sóng rắn mọc thành chùm ở kẽ lá hoặc ngọn cành, dạng ngù dài khoảng 6 cm và phủ lông cứng, màu sắc hoa là trắng, đài hình đấu với răng cưa nhỏ, phủ lông ở bên ngoài, phần tràng hoa cũng có lông phủ bên ngoài, với 15 nhị và bầu hoa mịn.

Quả cây sóng rắn thuộc loại đậu, có chiều dài khoảng 12 cm và rộng 2 cm, hình dạng rất mảnh và có điểm thu hẹp ở đỉnh, phần gốc thuôn dài, chứa từ 4 đến 9 hạt, hạt có hình dẹt và màu nâu. Cây có thời gian ra hoa và quả từ tháng 4 đến tháng 11.

Đặc biệt, khi nhận biết cây này, cần lưu ý tránh nhầm lẫn với loài Acacia pennata, cũng thường được biết đến với tên gọi sống rắn, do chúng có một số đặc điểm tương tự.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Vỏ thân và vỏ rễ cây sóng rắn được thu hái quanh năm, có thể dùng tươi hay phơi sấy khô.

Thành phần hóa học

Trong vỏ cây sóng rắn có sự hiện diện của một loạt các hợp chất hóa học gọi là lignan glycoside. Các hợp chất này bao gồm syringaresinol – 4 – O – D – apiofuranosyl – (1→2) – β – D – glucopyranoside và 6 episyringaresinol – 4 – O – β – D – apiofuranosyl – (1→2) – β – D – glucopyranoside, được biết đến với tên gọi albizziosid A. Ngoài ra, còn có buddlenol – D – 4’ – O – β – D apiofuranosyl – (1→2) – β – D – glucopyranosid và buddlenol – D – 4 – O – β – D – glucopyranoside, được gọi lần lượt là albizziosid B và albizziosid C.

Tác dụng dược lý

Cây sóng rắn có tác dụng gì? Khi tiến hành thí nghiệm trên chuột nhắt có trọng lượng khoảng 20g, việc cung cấp dung dịch nước có hàm lượng từ 18g/kg đến 20g/kg thể trọng cho thấy, chuột bắt đầu tử vong trong khoảng từ 2 đến 3 ngày sau khi uống. Tỷ lệ tử vong quan sát được là 10% ở mức liều 18g/kg và tăng lên đến 25% ở mức liều 20g/kg.

Tính vị – Quy kinh

Theo lương y Nguyễn An Cư, sống rắn có vị ngọt và có tính mát.

Công năng – Chủ trị

Cây sóng rắn chữa bệnh gì? Cây Sống rắn có tác dụng tả can nhiệt, thoái tâm hòa, lương huyết và giải độc.

Công dụng cây sóng rắn: Trong vài năm gần đây tại Việt Nam, người ta đã bắt đầu sử dụng thân và vỏ rễ của cây sống rắn như một phương tiện thay thế cho cam thảo do vị ngọt tự nhiên của nó, mặc dù có những quan điểm cho rằng đây là hành động nhầm lẫn hoặc làm giả mạo.

Về khía cạnh độc tính, đã có thử nghiệm với liều lượng từ 18 đến 20g/kg trọng lượng cơ thể trên chuột nhắt, dẫn đến tỷ lệ tử vong là 10% ở liều 18g/kg và 25% ở liều 20g/kg sau 2-3 ngày. Điều này đặt ra nhu cầu cần thiết cho việc nghiên cứu kỹ lưỡng hơn về cả độc tính và khả năng chữa bệnh của cây sống rắn để đưa ra quyết định sử dụng hoặc cấm.

Cộng đồng dân cư tại một số khu vực ở Việt Nam, Lào, và Campuchia đã sử dụng vỏ cây sống rắn để điều trị các triệu chứng ho, viêm phế quản và sản xuất men rượu từ gạo. Lá của cây, khi được nghiền nát, có thể được áp dụng trực tiếp lên vết thương để cầm máu.

Theo các nguồn tài liệu quốc tế, cộng đồng ở Malaysia sử dụng dịch chiết từ rễ cây sống rắn kết hợp với rễ của các loại cây thuốc khác làm thuốc giảm sốt. Lá của cây cũng được dùng để pha nước tắm và gội đầu. Ở Thái Lan, rễ của cây sống rắn được dùng làm thức uống giải khát và làm thuốc nhuận tràng, trong khi quả của cây được dùng để chữa trị các triệu chứng ho.

Bảo quản

Đóng gói dược liệu trong túi giấy, bình thủy tinh hoặc bao bì khác có khả năng chống ẩm. Đảm bảo rằng bao bì đóng kín và không cho phép ánh sáng trực tiếp tiếp xúc với dược liệu.

Một số bài thuốc

Lá cây, khi được nghiền mịn và áp dụng lên nơi bị thương, có khả năng giúp ngăn chảy máu. Bên cạnh đó, lá này cũng có thể được sử dụng để chuẩn bị nước dùng cho việc tắm và làm sạch tóc.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Cây sóng rắn, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 1127.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Cây sóng rắn, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 871.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Cây sóng rắn, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 829.