Cây Bàn Tay Ma

Danh pháp

Tên khoa học

Heliciopsis lobata (Merr.) Sleum (Họ Cơm vàng – Proteaceae)

Tên khác

Song quắn, Cây đũng, Hang quang (Tày)

Nguồn gốc

Cây Bàn tay ma (Heliciopsis lobata (Merr.) Sleum) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Proteaceae, bản địa của Đông Nam Á. Loài này được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1929 bởi nhà thực vật học người Mỹ Elmer Drew Merrill, khi ông đang nghiên cứu các mẫu thực vật được thu thập từ vùng núi cao của Việt Nam. Ông đặt tên cho loài này là Helicia lobata, dựa trên hình dạng lá giống như bàn tay có năm ngón. Sau đó, vào năm 1965, nhà thực vật học người Đức Hermann Sleumer chuyển loài này sang chi Heliciopsis, do nó có sự khác biệt về hình thái và sinh học so với các loài Helicia khác. Cây Bàn tay ma là loài hiếm và bị đe dọa do mất môi trường sống và khai thác gỗ trái phép. Loài này được xếp vào danh sách các loài nguy cấp theo Sách đỏ IUCN.

Đặc điểm thực vật

Hình ảnh cây bàn tay ma: Cây bàn tay ma là một loại cây gỗ nhỏ, thường cao từ 7-8 mét trở lên. Cây này có những đặc điểm độc đáo, như cành nhỏ và cuống lá non thường được phủ bởi lớp lông nhung mịn màng.

Lá của cây bàn tay ma có cuống dài và thường có hình bầu dục, có thể được xẻ sâu thành 3-9 thuỳ dạng trứng. Kích thước của lá dao động từ 40-80 cm chiều dài và từ 20-40 cm chiều rộng. Lá này thường rất cứng và có thể có mép lá nguyên hoặc gợn sóng, tạo nên hình ảnh giống một bàn tay ma quỷ, do đó người ta thường gọi cây này là “Mừ phi” (Bàn tay ma). Ở một số vùng, khi lá dài rủ xuống, người Tày còn thường gọi nó là “Hang Quang” (đuôi nai).

Cây bàn tay ma có hoa đơn tính, thường có hình bầu dục và gần như không có cuống. Quả của cây này có hình trứng hoặc hình bầu dục, phẳng, không có lông, và khi chín, chúng thường có màu nâu đen. Hạt của cây này đơn độc và có hình bầu dục. Cây bàn tay ma thường bắt đầu ra hoa vào tháng sáu.

Đặc điểm thực vật Bàn tay ma — Hình ảnh Cây Bàn tay ma

Phân bố sinh thái

Họ cây Cơm vàng (Proteaceae) tại Việt Nam gồm khoảng 20 loài, thuộc 3 chi khác nhau. Trong số này, chi Heliciopsis Sleum đặc biệt nổi bật với 2 loài quan trọng: cây bàn tay ma và loài H. terminalis (Kurz) Sleum. Cây bàn tay ma, được đặt tên theo truyền thuyết của người Tày ở các tỉnh Cao Bằng và Bắc Kạn, thường mọc ở những rừng thiêng, nơi người ta an táng người chết. Lá của cây này được hình dung giống như những bàn tay khổng lồ, tạo nên một bức tranh độc đáo tại nơi nghỉ cuối cùng của những linh hồn đã khuất.

Cây bàn tay ma phân bố rải rác tại các tỉnh miền núi phía Bắc của Việt Nam, trong khi loài H. terminalis (Kurz) Sleum có phân bố rộng hơn, cả ở Miền Bắc và Miền Nam. Ngoài Việt Nam, cây bàn tay ma cũng đã được ghi nhận tại Trung Quốc.

Cây bàn tay ma là một loại cây gỗ nhẹ, phát triển nhanh, thường xuất hiện trong rừng thứ sinh sau khi rừng cây lá rộng bị khai thác gỗ. Chúng thích nở trên đất feralit đỏ vàng có đầy đủ mùn và tầng đất thịt sầu. Cây này thường sinh trưởng ở độ cao từ vài trăm mét đến không quá 800 mét và có khả năng tái sinh tự nhiên từ hạt sau khoảng 8-10 năm.

Ngoài việc sử dụng trong y học dân gian, lõi gỗ của cây bàn tay ma cũng có thể được sử dụng để làm đồ gia dụng và ván thưng nhà. Quả của cây khi chín cũng có thể ăn được, là một phần quan trọng của nguồn thực phẩm tự nhiên.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Bộ phận sử dụng của cây bao gồm toàn bộ phần cây, sau khi đã được phơi hoặc sấy khô.

Tính vị – Quy kinh

Về tính vị và quy kinh, cây bàn tay ma có đặc tính vị nhạt và tính mát. Nó có khả năng thanh nhiệt và giải độc.

Thành phần hóa học

Thành phần hóa học của lá cây Bàn tay ma chưa được nghiên cứu đầy đủ, nhưng theo một số nghiên cứu gần đây, lá cây có chứa các chất phenolic, flavonoid, tanin và saponin. Các chất này có tác dụng chống oxy hóa, chống viêm, chống khuẩn và bảo vệ gan.

Ngoài ra, lá cây còn có chứa một số vitamin và khoáng chất như vitamin C, vitamin E, canxi, magie và kẽm. Các thành phần hóa học này giúp tăng cường sức đề kháng và phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng.

Tác dụng dược lý

Những nghiên cứu gần đây đã tiết lộ rằng cây bàn chân ma chứa một loại chất kháng sinh mạnh mẽ. Chất này có khả năng kháng lại viêm nhiễm và giúp giảm viêm nhiễm. Đặc biệt, bệnh nhân mắc viêm gan hoặc xơ gan khi sử dụng thảo dược này thường trải qua sự cải thiện đáng kể trong tình trạng sức khỏe của họ.

Công năng – Chủ trị

Cây bàn tay ma có tác dụng gì? Cây Bàn tay ma đã lâu nay được biết đến với nhiều tác dụng quý trong lĩnh vực điều trị bệnh. Theo kiến thức truyền đời từ dân gian, cây này được sử dụng với các tác dụng bao gồm lợi tiểu, kháng viêm, đặc biệt hiệu quả trong việc giảm viêm gan siêu vi trùng, giảm triệu chứng vàng da, mắt vàng, đái ít, nước tiểu màu sậm, và tình trạng ăn uống kém. Bàn tay ma thường xuất hiện trong hầu hết các đơn thuốc của các bác sĩ dân gian nổi tiếng tại tỉnh Cao Bằng và Bắc Kạn, chủ yếu trong việc điều trị các bệnh liên quan đến gan.

Lá bàn tay trị bệnh gì? Bàn tay ma cũng có thể được sử dụng trong trường hợp viêm thận, như làm giảm triệu chứng phù mặt và nước tiểu đỏ. Cộng đồng người Dao thường sử dụng cây này để điều trị bệnh thấp khớp và lao hạch. Hơn nữa, cây Bàn tay ma còn được dùng để nấu nước tắm cho phụ nữ sau khi sinh đẻ, giúp họ phục hồi sức khỏe và giảm đau nhức.

Liều dùng

Thường thì cây này được sắc uống, có thể sử dụng đơn thuốc hoặc kết hợp với các loại thuốc khác. Liều lượng thường nằm trong khoảng từ 20 đến 50 gram khô. Đáng chú ý là việc sử dụng cây này thường không gây ra bất kỳ tác dụng phụ khó chịu nào.

Kiêng kỵ

Cần tuân theo nguyên tắc rằng nếu không có bệnh thì nên hạn chế sử dụng, chỉ dùng ít. Nên ngừng sử dụng sau khoảng 3 – 5 ngày liên tiếp. Lưu ý rằng sử dụng quá mức và kéo dài thời gian có thể dẫn đến suy giảm sinh lý ở nam giới.

Một số bài thuốc

Bài thuốc chữa viêm gan siêu vi trùng, vàng da, mắt vàng, đái ít, nước tiểu sẫm màu, ăn kém:

Rễ cây bàn tay ma: 20 gam
Thổ phục linh: 10 gam
Thau chắc khe (Mộc thông): 20 gam
Lá cây nhãn: 10 gam
Bồ khai đỏ: 10 gam
Cách sử dụng: Sắc uống, mỗi ngày một thang, trong khoảng 10 – 15 ngày cho mỗi liệu trình.

Bài thuốc chữa bệnh xơ gan cổ trướng (đặc biệt là bụng to, xơ gan do rượu, mắt vàng nhẹ, đái ít, không ăn được, chức năng thận suy giảm):

Rễ cây bàn tay ma: 20 gam
Thạch xương bồ: 10 gam
Rễ chua ngút: 10 gam
Cây chỉ thiên: 10 gam
Rễ chua me: 10 gam
Bồng bồng rường: 10 gam
Long nha thảo: 20 gam
Thổ phục linh: 10 gam
Rễ dâu: 10 gam

Bài thuốc chữa viêm gan virus: Lấy 100 – 200 gam rễ thân cành cây Bàn tay ma thái lát để sắc nước uống thay nước hàng ngày.

Bài thuốc chữa bệnh Gút: Lấy 200 gam cây bàn tay ma sắc nước uống thay nước hàng ngày, duy trì liên tục trong 1 đến 2 tháng. Có thể kết hợp với tầm gửi cây Xau xau để tăng hiệu quả.