Danh pháp

Tên khoa học

Gymnema sylvestre (Retz.) R. Br. Ex Schult. (Họ Trúc đào – Apocynaceae)

Tên khác

Dây muôi, lõa ti rừng

Nguồn gốc

Dây thìa canh, hay còn được gọi là cây Gumar, có nguồn gốc xuất phát từ Ấn Độ, nơi mà Dược điển Ấn Độ ghi chép về việc sử dụng loại cây này từ cách đây 2000 năm để điều trị bệnh “Nước tiểu ngọt như mật”. Đặc biệt, Dây thìa canh phát triển mạnh mẽ nhất ở thung lũng Paltacot miền Trung Nam Ấn Độ và cũng có sự phân bố ở Trung Quốc, Ấn Độ, và Indonesia.

Năm 2006 đánh dấu sự xuất hiện đầu tiên của loại cây này tại Việt Nam. Ts. Trần Văn Ơn, trưởng bộ môn Thực vật – Đại học Dược Hà Nội, là người đầu tiên phát hiện ra cây này tại một số vùng ở miền Bắc Việt Nam, bao gồm Hải Hưng, Hải Phòng, Hà Bắc, Ninh Bình và Thanh Hoá. Hiện nay, Dây thìa canh đã được quy hoạch để trồng mạnh mẽ tại các khu vực như Nam Định và Thái Nguyên.

Đặc điểm thực vật

Dây thìa canh, một loại cây leo với chiều cao dao động từ 6–10 m, nổi bật với nhựa mủ màu trắng. Thân cây mang đầy những lông dài mềm mại, có chiều dài khoảng 8–12 cm và đường kính khoảng 3mm, đi kèm với các lỗ bì thưa. Những lá của cây có hình phiến bầu dục, trứng ngược, có chiều dài 6–7 cm và chiều rộng từ 2,5–5 cm, với đầu nhọn và mũi, gân phụ rõ ràng ở mặt dưới, hiện rõ nhăn lúc khô; cuống dài khoảng 5–8 mm.

Cây thường ra hoa vào tháng 7 và bắt đầu đậu quả vào tháng 8. Những bông hoa nhỏ màu vàng được sắp xếp thành xim tán ở nách lá, có chiều cao khoảng 8 mm và chiều rộng từ 12–15 mm; đài hoa được phủ lông mịn cùng với rìa lông, trong khi tràng hoa không có lông ở mặt ngoài và tràng phụ được hình thành bởi 5 răng. Quả của cây có kích thước lớn, dài khoảng 5,5 cm, với phần dưới rộng hơn; hạt quả là dẹp, đi kèm với lông mao dài khoảng 3 cm.

Khi quả chín, cây Dây thìa canh giải phóng quả, tách thành hai chiếc như những chiếc thìa, vì vậy người dân thường gọi nó là cây Dây thìa canh hoặc cây muôi.

Thu hái – Chế biến

Dây thìa canh có thể thu hái nhiều bộ phận của toàn cây xuyên suốt cả năm, có thể sử dụng cả ở trạng thái tươi mới hoặc sau khi được phơi khô.

Nên chọn những cây dây thìa canh tươi, không bị ẩm mốc, đổi màu hay có vết sâu bọ. Mặc dù có thể thu hái quanh năm, nhưng nên chọn thời điểm cây đang ra hoa hoặc có quả.

Sau khi thu hái, rửa sạch lá và cành của cây, để ráo nước và phơi khô trong bóng râm. Không nên phơi trực tiếp dưới ánh nắng mặt trời vì sẽ làm mất các hoạt chất của dược liệu.

Khi phơi khô, nên xoay vị trí và lật đều các lá và cành để đảm bảo khô đều. Cũng nên kiểm tra thường xuyên để loại bỏ những phần bị hư hỏng hay nhiễm khuẩn.

Thành phần hóa học

Dây thìa canh đặc trưng với thành phần hóa học chủ yếu là hoạt chất GS4 (Gymnema Sylvestre kiềm hóa ở lần thứ 4), bao gồm một sự kết hợp đa dạng của acid gymnemic – một loại hoạt chất thuộc nhóm saponin triterpenoid. Ngoài ra, cây còn chứa nhiều thành phần khác như flavone, anthraquinone, hentriacontane, pentatriacontane, α và β-chlorophylls, phytin, resins, d-quercitol, acid tartaric, acid formic, acid butyric, lupeol, và nhiều thành phần khác nữa. Dịch chiết từ cây thìa canh cũng đã chứng minh sự hiện diện của alcaloid. Đặc biệt, peptide Gumarin cũng được tìm thấy trong thành phần hóa học của loại cây này.

Tác dụng dược lý

Cao dây thìa canh được biết đến với tác dụng gián tiếp đối với sự tiết insulin từ tụy tạng, hạn chế thoái giáng Glycogen tại gan, và giảm glucose-niệu, nhằm làm giảm đường huyết và hỗ trợ trong điều trị bệnh đái tháo đường (Antidiabetic). Đặc biệt, cao khô dây thìa canh có khả năng làm mất vị ngọt của đường và các vị đắng từ thuốc đắng trong một khoảng thời gian ngắn sau khi sử dụng. Dây thìa canh cũng được công nhận vì tác dụng giảm nồng độ LDL-cholesterol và triglycerid trong máu, đồng thời tăng HDL-cholesterol, giảm lipid máu toàn phần và ngăn chặn sự hình thành xơ vữa mạch máu.

Acid gymnemic trong cao dây thìa canh trị tiểu đường chịu trách nhiệm kích thích sản sinh tế bào Beta tại tuyến tụy, tăng cường sản xuất và hoạt động của insulin. Nó cũng ức chế hấp thụ đường tại ruột và tân tạo glucose từ gan, đồng thời kích thích enzyme liên quan để tăng sử dụng đường ở các mô cơ. Những tác động này giúp cơ thể duy trì cân bằng tự nhiên của đường huyết.

Đáng chú ý, trên lâm sàng, cây này đã cho thấy hiệu quả giảm huyết áp ở bệnh nhân mắc cao huyết áp. Tuy nhiên, nghiên cứu lâm sàng trên nhóm người bình thường, không mắc bệnh đái tháo đường hay cao huyết áp, không cho thấy tác dụng giảm đường huyết hoặc huyết áp.

Tính vị – Quy kinh

Vị đắng, tính hàn. Quy vào kinh phế, tỳ, thận.

Công năng – Chủ trị

Dây thìa canh được sử dụng rộng rãi trong việc điều trị đái tháo đường, với một liều lượng nhỏ, chỉ cần 4g lá khô, đã có khả năng ngăn chặn sự tiết glucose-niệu. Lá cây cũng được áp dụng làm thành thuốc dễ tiêu hoá, và khi nghiền thành bột, nó trở thành một phương tiện chống độc. Tại Ấn Độ, người ta thường sử dụng lá dây thìa canh để đắp trực tiếp lên vết cắn và thậm chí sử dụng dưới dạng nước sắc để điều trị cắn của rắn độc.

Ở Trung Quốc, không chỉ lá mà cả rễ và quả của cây được sử dụng trong nhiều mục đích điều trị, bao gồm phong thấp, tê bại, viêm mạch máu, cắn của rắn độc, vấn đề về trĩ và cả những vết thương từ dao, đạn. Ngoài ra, cây cũng được áp dụng để tiêu diệt chấy và rận.

Liều dùng – Cách dùng

Cách sử dụng cao dây thìa canh: Cách uống dây thìa canh khô có thể linh hoạt theo một số hình thức khác nhau:

• Trà: Đun sôi 50g lá Dây thìa canh khô trong 1,5 lít nước trong khoảng 15 phút. Sau đó, uống trà này 3 lần mỗi ngày, khoảng 15–20 phút sau khi ăn.
• Bột lá: Bắt đầu với 2 gam bột lá, có thể tăng lên 4 gam nếu không có tác dụng phụ không mong muốn.
• Viên nang: Có thể sử dụng viên Dây thìa canh với liều lượng là 100 mg, 3-4 lần mỗi ngày.

Uống nhiều dây thìa canh có tốt không? Quan trọng là theo dõi tác dụng và tình trạng sức khỏe của bản thân, điều chỉnh liều lượng dựa trên phản ứng cá nhân để đảm bảo an toàn và hiệu quả trong quá trình sử dụng Dây thìa canh.

Kiêng kỵ

Không nên sử dụng Dây thìa canh cho trẻ em, phụ nữ mang thai, đang cho con bú hoặc những người có kế hoạch mang thai.

Tác hại của dây thìa canh

Peptide Gumarin, có trong Dây thìa canh, khi tiếp xúc với lưỡi, ngăn chặn lưỡi hấp thụ đường glucose và làm mất cảm giác ngọt và đắng. Tuy nhiên, tác dụng này giảm khi lá Dây thìa canh được chế biến nấu chín hoặc phơi khô.

Bảo quản

Sau khi phơi khô, có thể cắt nhỏ hoặc xay nhuyễn dây thìa canh để tiện sử dụng. Bảo quản dược liệu trong túi kín, buộc chặt miệng túi và để nơi khô ráo, thoáng mát. Không nên để gần nguồn nhiệt hay ẩm ướt vì sẽ làm giảm chất lượng của dược liệu.

Một số bài thuốc

Dây thìa canh trị tiểu đường:

Nguyên liệu:

• Dây thìa canh khô 50g
• 1 ấm
• Nước ấm 1,5 lít

Chế biến:

• Rửa sạch Dây thìa canh và đặt vào ấm.
• Thêm 1,5 lít nước vào ấm, đun sôi.
• Dùng lửa nhỏ và đun sôi tiếp trong khoảng 15 phút hoặc lâu hơn, đến khi nước còn khoảng một nửa.
• Tắt bếp, lọc lấy nước và sử dụng.

Cách dùng: Để hỗ trợ việc hạ đường huyết và giảm kích ứng dạ dày, người bệnh nên sử dụng thuốc sắc từ Dây thìa canh sau bữa ăn.

Tài liệu tham khảo

1. Khan Farzana, Sarker Md. Moklesur Rahman, Ming Long Chiau, Mohamed Isa Naina, Zhao Chao, Sheikh Bassem Y., Tsong Hiew Fei, Rashid Mohammad A. Comprehensive Review on Phytochemicals, Pharmacological and Clinical Potentials of Gymnema sylvestre. Front. Pharmacol., 29 October 2019. Volume 10 – 2019. https://doi.org/10.3389/fphar.2019.01223
2. Matthew J. Leach. Gymnema sylvestre for Diabetes Mellitus: A Systematic Review. The Journal of Alternative and Complementary Medicine.Nov 2007.977-983.http://doi.org/10.1089/acm.2006.6387