Tên khác

Cam thảo bắc, Licorice (Anh)

Tên khoa học: Glycyrrhiza spp. Fabaceae (họ Đậu).

Có 3 loài được Dược điển Việt Nam quy định sử dụng làm thuốc là: Glycyrrhiza uralensis Fisch., Glycyrrhiza glabra L. và Glycyrrhiza inflata Bat.

Mô tả cây

Glycyrrhiza uralensis Fisch.

Cây thảo sống lâu năm, cao 0,30-1 m. Thân khí sinh có lông mềm, thân ngầm rất phát triển. Rễ dài có màu vàng nhạt. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, gồm 9-17 lá chét, lá chét hình trứng, mép nguyên. Hoa màu tím nhạt mọc thành chùm bông ở kẽ lá; tràng hoa hình cánh bướm.

Quả đậu, cong hình lưỡi liềm, dài 3-4 cm, rộng 6-8 mm, nâu đen, có lông cứng, dày, chứa 2-8 hạt nhỏ, dẹt, màu nâu bóng.

Mùa hoa: tháng 6-7; mùa quả: tháng 8-9.

Glycyrrhiza glabra L.

Rất giống loài trên, khác ở chỗ lá chét thuôn dài; hoa màu xanh lơ nhạt; quả rất dẹt, thẳng hoặc hơi cong, dài 2-3 cm, rộng 3-4 mm, nhẵn bóng hoặc có lông ngắn, ít hạt hơn (2-4 hạt). Mùa hoa: tháng 6-8, mùa quả: tháng 7-9.

Phân bố, sinh thái

Chi Glycyrrhiza phân bố ở vùng á nhiệt đới, ôn đới ấm ở châu Á, châu u và Bắc Phi, trong đó tập trung chủ yếu ở Trung Á. Cây ưa sáng, chịu khô hạn cao, sống được trên nhiều loại đất. Cây trồng được thu hoạch sau 5 năm.

Ở nước ta, Cam thảo bắc được nhập chủ yếu từ Trung Quốc.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến

Rễ và thân rễ {Radix et Rhizoma Glycyrrhizae) đã loại bỏ các rễ con, để nguyên vỏ hoặc cạo lớp bần, cắt thành đoạn dài khoảng 30 cm hay cắt lát, phơi khô. Dược liệu là các đoạn thân rễ, chất cứng chắc, khó bẻ gãy, có nhiều xơ dọc. Rễ chưa cạo bỏ lớp bần có màu nâu đỏ hay nâu xám có các vết nhăn dọc, lỗ vỏ và vết tích của rễ con; dược liệu cạo vỏ có màu vàng nhạt; có mùi và vị ngọt đặc trưng.

Thường dùng dưới dạng Sinh thảo, Chích thảo.

Sinh thảo: Rễ Cam thảo rửa sạch, đồ mềm, thái thành phiến mỏng sấy hoặc phơi khô.

Chích thảo: Rễ Cam thảo được tẩm mật ong rồi sao vàng.

Tính vị, quy kinh

Tác dụng

Đặc điểm dược liệu

Hình trụ tròn, vỏ căng không đều. Bề mặt màu nâu đỏ hoặc nâu xám. Thể chất: chắc, mặt gãy của rễ có sợi, màu trắng – hơi vàng, nhiều bột. Bề mặt gãy của thân rễ có lõi ở trung tâm. Mùi: nhạt. Vị: ngọt đặc trưng.

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng là loại nhỏ, vỏ căng, màu nâu đỏ, chắc, nặng và nhiều bột. Có vị ngọt và bề mặt gãy có màu trắng – hơi vàng.

Thành phần hóa học

Saponin: glycyrrhizin (6 -14%) tồn tại ở dạng muối Ca và Mg trong cây, có độ ngọt gấp 60 lần saccharose.

Flavonoid: liquiritin, isoliquiritin, liquiritigenin, isoliquiritigenin.

Các dẫn chất coumarin: umbeliferon, hemiarin…

Ngoài ra còn có các hợp chất có tác dụng estrogen có nhân sterol với hàm lượng thấp. Tác dụng dược lý

Saponin trong Cam thảo có tác dụng giảm ho, long đờm, tác dụng chống loét dạ dày, ức chế tác dụng gây tăng tiết dịch vị của histamin, chống viêm và chống dị ứng. Thành phần flavonoid của Cam thảo có tác dụng làm lành vết thương, chống loét dạ dày và kháng Helicobacter pylori trên thực nghiệm.

Acid glycyrrhizic có tác dụng kháng viêm, kháng virus, giải độc mạnh đối với độc tố bạch hầu, chất độc của cá nóc, nọc rắn.

Công dụng và cách dùng

Cam thảo sống dùng chữa cảm, ho mất tiếng, viêm họng, đau dạ dày, ngộ độc. Chích thảo có tác dụng bổ, chữa tỳ vị hư nhược, tiêu chảy, mệt mỏi, kém ăn. Dùng dưới dạng bột, thuốc hãm, nước sắc và cao mềm.

Acid glycyrrhetinic (aglycon của acid glycyrrhyzic) được dùng để tổng hợp carbenexolon, một chất có tác dụng trị loét dạ dày, trào ngược thực quản và kháng viêm. Chế Phẩm
biệt dược Arthrodont (Veyron) dùng trong nha khoa để chữa viêm lợi, chảy máu lợi, viêm khi lắp răng giả có thành phần chính là acid glycyrrhizic.

Kavet chữa đau bao tử: Cao Cam thảo 0,03g, bột Cam thảo 0,1 g, Natri bicarbonat 0,15g, Magie carbonat 0,2g, bismutnitrate basic 0,5g, bột Đại hoàng 0,02g, tá dược vừa đủ 1 viên. Chữa loét dạ dày với liều 2-4 viên/lần, ngày 2-3 lần.

Đặc điểm phân biệt chính của ba loại Cam thảo

Đặc điểm	G. uralensis	G. inflata	G. glabra
Bề mặt ngoài và lỗ vỏ	Bể mặt ngoài căng không đều, lỗ vỏ rõ	Sần sùi	Không sần sùi, lỗ vỏ hẹp và khó quan sát
Màu sắc vỏ ngoài	Nâu đỏ hoặc nâu xám	Nâu xám hoặc rám nắng	Nâu xám
Thể chất, bề mặt gãy	Chắc, hơi xơ rõ, có bột	Cứng, gỗ rất xơ, không nhiều bột	Tương đối chắc

Ghi chú

Dùng Cam thảo dài ngày có thể gây hiện tượng phù giữ nước.

Phụ nữ có thai, người cao huyết áp không nên dùng.

Cam thảo dây (còn gọi là Cườm, Dây chi chi – Abrus precatorius L. Fabaceae) thường dùng rễ và lá thay Cam thảo bắc ở nhiều nước (ở Việt Nam, Ấn Độ, Mỹ).