Danh pháp

Tên khoa học

Solanum indicum L. (Họ Cà – Solanaceae)

Tên khác

Cà gai hoa tím, cà hoang, cà hoang gai hoa tím, cà dại

Nguồn gốc

Cà dại hoa tím là cây gì? Solanum, một chi đa dạng thuộc họ Solanaceae, bao gồm hơn 1000 loài với sự phân bố rộng rãi từ Trung và Nam Mỹ đến châu Phi và Australia. Trong số này, Ấn Độ ghi nhận khoảng 50 loài, Philippines có 25, Malaysia 15 và Việt Nam chào đón 25 loài. Sự hiện diện của chúng cũng mở rộng tới Sri Lanka, Lào, Campuchia, Thái Lan, và Trung Quốc với khoảng 60 loài, nơi chúng thường được trồng để thu hoạch quả làm thực phẩm hoặc sử dụng trong y học. Đặc biệt ở Việt Nam, loài cà dại hoa tím lan tỏa khắp các vùng từ đồng bằng lên tới độ cao dưới 1000m, nhưng phổ biến hơn ở các vùng trung du.

Cà dại hoa tím mọc ở đâu? Cà dại hoa tím, một loài yêu thích ánh sáng và độ ẩm, phát triển mạnh mẽ ở lề đường, sườn đồi hoặc giữa những thảm bụi rậm trên đất bãi hoang sau nương. Cây này có khả năng vươn lên độ cao hơn 1m, nở hoa và sinh quả quanh năm, mỗi quả chứa đầy hạt nhưng lại thiếu khả năng tự phát tán xa, do đó thường xuất hiện dày đặc trong từng khu vực.

Đặc điểm thực vật

Cây cà dại hoa tím có kích thước nhỏ, với chiều cao lên đến gần 1 mét và cành lá phát triển rộng, loài này nổi bật với thân và cành đều được bao phủ bởi lông tơ hình sao và những chiếc gai cong màu nâu nhạt.

Lá cà dại hoa tím mọc xen kẽ, mang hình dáng của quả xoan với chiều dài từ 5 đến 7 cm và chiều rộng từ 2,5 đến 5 cm. Đáy lá có thể là phẳng hoặc hình nêm, đỉnh lá nhọn, và các mép lá được cắt thành các thùy không đồng đều. Đặc biệt, mỗi lá đều trang bị những chiếc gai tản mát dọc theo các gân lá, bên mặt trên màu xanh đậm trong khi mặt dưới phủ một lớp lông trắng mềm mại. Cuống lá, dài từ 1,5 đến 3 cm, cũng với cả lông tơ và gai.

Hoa cà dại hoa tím tụ tập thành từng chùm ở phần ngoài của kẽ lá, mang trong mình sắc thái lam tím quyến rũ; mỗi bông hoa có đài hình chuông với 5 thùy, phủ đầy lông mềm và gai, cánh hoa chia thành 5 phần, mặt ngoài được bao phủ bởi lông, có ống tràng ngắn. Nhị hoa nổi bật với 5 cái, có chỉ nhị ngắn và phình lớn ở phần gốc, bầu hoa mịn màng.

Quả cà dại hoa tím là quả mọng nước và hình cầu, có màu đỏ hoặc vàng da cam (Cây cà dại quả vàng) tùy thuộc vào giai đoạn chín, bề mặt trái nhẵn, với đường kính khoảng 1 cm, hạt có hình dạng như đĩa và màu vàng. Mùa hoa quả của nó kéo dài từ tháng 1 đến tháng 6.

Bộ phận dùng

Rễ và toàn cây.

Thu hái – Chế biến

Trong việc thu hái và chế biến, rễ của cây được khai thác gần như quanh năm. Sau khi đào lên, rễ được làm sạch, cắt mỏng và sau đó phơi khô hoặc sấy khô để bảo quản. Đặc biệt, người ta cũng thu hái hạt từ những quả đã chuyển sang màu đỏ chín mọng. Trong truyền thống của Ấn Độ và Malaysia, quả còn xanh cũng được sử dụng để tạo ra bột cari, một loại gia vị đặc trưng.

Thành phần hóa học

Quả của cây cà dại hoa tím với solasonin và diosgenin là hai trong số các thành phần nổi bật. Hàm lượng alcaloid trong quả dao động từ 0,2% đến 1,8%. Không chỉ có vậy, quả còn chứa 10,1% dầu béo, bao gồm nhiều loại acid béo quan trọng như acid lauric (0,6%), acid palmitic (7,2%), acid stearic (6,6%), acid arachidic (1.1%), acid oleic (35,0%) và acid linoleic (49.5%). Phần không thể xà phòng hóa của quả chứa sitosterol và campesterol. Lá của cây không chỉ đẹp về mặt thẩm mỹ mà còn chứa diosgenin và solanin, trong khi rễ cũng chứa solanin.

Tác dụng dược lý

Cà dại hoa tím có tác dụng gì? Trong lĩnh vực y học, đã tiến hành nhiều nghiên cứu sử dụng phương pháp thực nghiệm như gây phù chân ở chuột cống trắng bằng kaolin, tạo u hạt bằng amiang, và đánh giá ảnh hưởng đối với trọng lượng tuyến ức ở chuột cống non. Các nghiên cứu này khám phá và xác nhận khả năng chống viêm của rễ và phần thân mọc trên mặt đất của cây cà dại hoa tím, cụ thể là rễ, cho thấy hiệu quả chống viêm trong cả hai giai đoạn cấp tính và mạn tính của viêm nhiễm, đồng thời còn có khả năng làm teo tuyến ức ở chuột cống non đực. Khi so sánh với các thuốc chống viêm tiêu chuẩn, hiệu quả chống viêm của cà dại hoa tím được thấy là phụ thuộc vào liều lượng.

Các nghiên cứu cũng mở rộng phạm vi, khám phá hoạt tính sinh học của cao chiết từ toàn bộ cây, chứng minh ảnh hưởng của nó đối với huyết áp, khả năng chống lại ung thư biểu mô mũi – hầu ở người trong môi trường nuôi cấy, và hiệu quả trên bệnh bạch cầu do vi rút Friend ở chuột nhắt. Một enzyme chiết từ quả còn có khả năng phân hủy protein, tương tự như enzyme trypsin trong tuyến tụy. Solanin chiết xuất từ lá và quả thể hiện khả năng ức chế hệ thần kinh trung ương ở thỏ, tăng nhịp tim ở thỏ và chuột cống, cũng như thay đổi tần suất hô hấp ở thỏ.

Ngoài ra, cà dại hoa tím ảnh hưởng đến huyết áp, cải thiện lực co bóp của cơ tim ở ếch, tăng đường huyết ở chuột cống, ức chế enzyme cholinesterase trong huyết tương người, và có độc tính với phôi ở cả chuột cống và chuột nhắt. Solanin còn ngăn chặn sự phát triển của nhiều loại nấm. Cao rượu chiết từ quả có tính kháng khuẩn đối với Staphylococcus aureus và Escherichia coli, và cao chiết từ lá cũng ức chế E. coli. Các hoạt động dược lý khác từ chi Solanum bao gồm khả năng chống co thắt, giảm cholesterol máu và chống virus HIV-1.

Cà dại hoa tím cũng là thành phần của một bài thuốc cổ truyền Ấn Độ, kết hợp nhiều loại thảo mộc và khoáng chất, được cho là có lợi trong việc bảo vệ sức khỏe chống lại tăng huyết áp và thiếu máu cục bộ. Bài thuốc này đã được chứng minh giảm lipid máu ở chuột cống, làm giảm đáng kể B-lipoprotein và nồng độ apoprotein trong huyết tương, ảnh hưởng nhiều đến lipoprotein tỷ trọng thấp hơn là lipoprotein tỷ trọng rất thấp, trong khi tăng nhẹ nồng độ lipoprotein.

Tính vị – Quy kinh

Đang cập nhật

Công năng – Chủ trị

Cà dại hoa tím chữa bệnh gì? Trong kho tàng của y học dân gian, rễ của cây cà dại hoa tím được biết đến với công dụng điều trị các triệu chứng như ho, hen suyễn, sốt, và kích thích sự lợi tiểu. Đôi khi, nó cũng được ứng dụng như một phương pháp giảm nôn mửa và hỗ trợ trong việc tẩy giun, với liều lượng khuyến nghị hàng ngày là từ 6 đến 12 gram dưới dạng thuốc sắc.

Đối với những trường hợp đau răng, rễ của cây này cũng được đặc biệt chế biến thành thuốc sắc mạnh để người bệnh ngậm, giảm nhẹ cảm giác đau. Để điều trị sâu răng, việc sử dụng hạt của cây rang đến cháy rồi hít khói từ chúng, và áp dụng tro hạt đã được nghiền mịn lên vùng lợi bị đau được xem là một biện pháp hiệu quả.

Trong truyền thống y học cổ truyền của Ấn Độ, rễ cây này còn được coi là một phương pháp hữu ích trong việc giảm tiết đờm, thúc đẩy quá trình tiêu hóa, giảm cảm giác trướng bụng, và mang lại lợi ích trong việc điều trị các bệnh lý như ho, hen suyễn, viêm phế quản, các vấn đề về tiểu tiện và đau bụng. Nước sắc từ rễ không chỉ được sử dụng như một loại thuốc bổ mà còn giúp giảm co thắt trong quá trình sinh nở.

Ngoài ra, rễ được nghiền nát còn có thể được dùng để chữa trị viêm mũi, trong khi quả của cây, mặc dù được coi là có độc, lại mang tính nhuận tràng và giúp tiêu hóa dễ dàng hơn. Khói từ hạt đốt cháy cũng giúp giảm đau răng hiệu quả.

Trong y học cổ truyền Ấn Độ, một bài thuốc hỗ trợ tim bao gồm rễ cà dại hoa tím cùng với nhiều loại thảo dược khác được sử dụng để cải thiện sức khỏe tim mạch, trong khi dịch ép từ lá kết hợp với gừng tươi có thể giảm buồn nôn.

Về ứng dụng ngoại khoa, lá và quả nghiền nát được chà xát lên vùng da bị ngứa để giảm kích ứng. Trong y học cổ truyền của các quốc gia Đông Nam Á, các loài thuộc chi Solanum thường được dùng để điều trị các vấn đề tiêu hóa và ruột, bao gồm đau dạ dày, tiêu chảy, bệnh trĩ, lỵ, và các bệnh da như mụn nhọt, loét, vết cắt, và vết bầm.

Lưu ý

Cần thận trọng khi sử dụng các cây họ cà, bao gồm cả cà dại hoa tím vì nhiều loài có độc tính.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu cà dại hoa tím ở nơi khô ráo và thoáng mát.

Một số bài thuốc

Trong kho báu của y học truyền thống Ấn Độ, rễ cà dại hoa tím được biết đến như một thành phần quan trọng trong các phương pháp chữa trị sỏi niệu qua những bài thuốc cổ điển, dưới hình thức nước sắc, bao gồm:

1. Một sự kết hợp đa dạng gồm rễ cà dại hoa tím, cỏ xước, cam thảo dây, núc nác, cà trái vàng, hương lâu, hoa ban, sam trắng toàn cây, rau má, quả gai chống, nhân táo chua và nhiều loại thảo mộc bổ trợ khác, tạo nên một bài thuốc đầy mạnh mẽ.
2. Bài thuốc này pha trộn rễ cà dại hoa tím với thân rễ riềng nếp và rễ từ cà trái vàng, ké hoa vàng, sâm rừng, thóc lép, thầu dầu, quả gai chống, cùng với các loại thảo dược khác, mang lại một phương pháp tiếp cận toàn diện cho việc điều trị sỏi niệu.
3. Một công thức phức tạp khác bao gồm rễ cà dại hoa tím, bạch hoa xà, hổ vĩ, thóc lép, núc nác, sâm rừng, tiết dê, bạch hoa xà lần nữa, quả cây gai chống, hạt táo chua, và một danh sách dài các loại thảo dược khác, được kết hợp với nhau để tạo ra một giải pháp tự nhiên và hiệu quả.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Cà dại hoa tím, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 284.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Cà dại hoa tím, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 755.