Bời Lời (Bời Lời Nhớt/Mò Nhớt)
Danh pháp
Tên khoa học
Litsea glutinosa (Lour.) C.B. Rob. ( Họ Long não – Lauraceae )
Tên đồng nghĩa
Litsea chinensis Lam. L. sebifera Pers
Tên nước ngoài
Common tallow laurel (Anh)
Tên khác
Bời lời nhớt, Bời lời dầu, Sơn kê tiên, Nhớt mèo, Mò nhớt, Sàn cảo thụ, Mạy khảo khinh (Tày), Co khảo kheo (Thái)
Nguồn gốc
Bời lời là gì? Litsea Lamk, là một chi lớn trong họ Lauraceae, gồm hầu hết cây gỗ và cây bụi, phân bố tập trung ở các vùng nhiệt đới và á nhiệt đới Châu Á. Hiện tại ở Việt Nam, Litsea đã có 43 loài, trong đó 11 loài là cây cho gỗ thông, 4 – 5 loài được dùng làm thuốc.
Hiện nay cây bời lời chưa được trồng nhiều. Cây chủ yếu mọc tự nhiên, phổ biến ở các tỉnh như Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế. Một số ít cũng xuất hiện ở Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Giang, Tuyên Quang, và Quảng Ninh. Ngoài ra, cây cũng mọc tại miền nam Trung Quốc, Ấn Độ, Malaysia, Indonesia và Campuchia.
Bời lời rất thích sáng, lúc nhỏ chịu bóng, thường xuất hiện ở rừng thứ sinh hoặc khu vực nguyên sinh. Đôi khi cũng gặp ở vùng đồi cây bụi hay bờ các nương rẫy. Cây ra hoa nhiều hằng năm và thụ phấn chủ yếu qua côn trùng. Cây có khả năng tái sinh sau khi chặt, đặc biệt là đối với cây có đường kính thân dưới 10cm. Cây có thể trồng từ hạt hoặc đâm cành, và sau khoảng 5-6 năm, cây sẽ bắt đầu ra quả. Quả được thu hái vào tháng 7-8 để đổ ép dầu làm nến và nấu xà phòng.
Đặc điểm thực vật
Cây có thể cao tới 10m. Vỏ thân màu nâu, không có mùi, không vị, chứa chất nhầy và nhựa. Cành trưởng thành hình trụ, nhẵn; cành non có nhiều cạnh và lông. Lá bời lời mọc so le, thường tụ tập thành cụm ở đỉnh cành, sắc xanh đậm và bóng, phần dưới lá mang theo lớp lông. Kích thước lá thay đổi đa dạng, dài 7 đến 20cm và rộng 4 đến 10cm. Lá bời lời sẽ có hình bầu dục hoặc thuôn dài, phía đáy lá có thể tròn hoặc nhọn. Cuống của lá cũng được phủ lông, dài khoảng 1,5 đến 5cm.
Bông hoa bời lời xuất hiện tập trung thành từ 3-6 tán nhỏ trên 1 cuống chung dài 1-3cm có lông. Cuống của mỗi hoa dài 2-3mm. Quả bời lời có hình dạng giống như quả đậu, màu đen, đặt trên cuống và có hình dạng phình ra. Toàn cây khi sờ vào sẽ có chất nhầy.
Cụm hoa mang hoa đơn tính xuất hiện ở kẽ lá gần ngọn, mỗi cụm được xếp thành tán trên một cuống lá dài khoảng 2,5 – 6cm.Lá bắc của hoa có thể có lông nhiều hoặc ít, có màu vàng nhạt. Hoa đực có bao hoa giảm còn 1 -2 phiến hoặc không, nhị sẽ có số lượng từ 9 đến 20, chỉ nhị có lông. Hoa cái không có bao hoa, bầu hình trứng. Loài cây này sẽ cho quả vào tháng 7- 8.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Vỏ rễ và vỏ thân bời lời nhớt có thể thu hoạch bất kỳ thời điểm nào trong năm, nhưng tốt nhất là vào mùa xuân. Sau khi thu hoạch, có thể phơi khô và bảo quản.
Lá của bời lời nhớt, có thể rửa sạch để sử dụng tươi hoặc cắt nhẹ để phơi khô.
Hoa và hạt của cây cũng có thể được sử dụng.
Người ta dùng gỗ cây này để lấy chất nhầy dùng trong kỹ nghệ làm giấy, làm hương nén.
Thành phần hoá học
Tất cả các bộ phận của cây, nhiều nhất ở vỏ thân có chứa một chất nhầy dính, thường dùng để dính bột giấy hay hương thắp.
Hạt của cây chứa khoảng 45% dầu béo đông đặc ở nhiệt độ phòng, với thành phần chủ yếu là laurin và olein.
Gỗ non thường chứa ít tinh dầu, nhưng khi cây già, tỷ lệ tinh dầu giảm đi.
Tác dụng dược lý
Đang cập nhật
Tính vị – Quy kinh
Bời lời có vị ngọt, đắng nhẹ, tính hàn.
Công năng – Chủ trị
Bời lời có tác dụng gì? Bời lời có tác dụng tiêu viêm, tiêu độc, chống sưng, cầm máu, giảm đau cực tốt.
Bời lời chữa bệnh gì? Vỏ bời lời giã nát dùng đắp lên những nơi sưng, bỏng, vết thương, chữa bong gân, đau khớp. Nó cũng được dùng cùng lá giã nát để đắp lên chỗ nhức đầu.
Vỏ còn dùng sắc uống chữa tiêu chảy, lỵ.
Dầu bời lời có thể được chế biến thành sáp và xà phòng.
Gỗ bời lời, mịn và khá rắn, khi bảo quản tốt, có thể được sử dụng để làm đồ dùng trong nhà.
Bào vỏ cây bời lời thành từng lớp nhỏ, ngâm với nước, rồi lược nhuyễn, lấy phần nước bôi trực tiếp lên tóc, mang lại độ bóng và mềm mại.
Kết hợp với bạch chỉ, cam thảo… sắc rồi uống trực tiếp, có tác dụng điều trị cườm nước.
Đem lá bời lời phơi khô, sau đó đem lá ngâm cùng nước ấm, uống như nước trà có công dụng điều trị ợ chua, chướng bụng, táo bón, khó tiêu…
Liều dùng
Đối với việc sử dụng bời lời như một phương pháp điều trị, liều lượng khuyến nghị là từ 20 – 30g cây tươi hoặc 10 – 12 cây khô mỗi ngày. Hoặc có thể dùng cả 10 đến 20g vỏ dưới dạng thuốc sắc. Ngoài ra, nước ngâm vỏ bời lời nhớt còn thể bôi lên làm cho tóc mượt.
Bảo quản
Cây bời lời thường được bảo quản ở nơi khô ráo và thoáng mát để duy trì chất lượng tốt nhất. Việc lưu trữ cây này ở điều kiện môi trường thích hợp giúp bảo vệ thành phần hóa học và tác dụng y tế của nó. Đặc biệt, việc giữ cây bời lời ở môi trường thoáng đãng sẽ ngăn chặn sự ẩm ướt và mốc mọt, giúp duy trì độ tươi mới và độ hiệu quả của cây trong việc sử dụng.
Một số bài thuốc
Chữa thiên đầu thống
Hãy nấu sắc hỗn hợp bao gồm 30g lá hoặc vỏ cây bời lời 10g bạch chỉ, 5g cam thảo cùng với một ít nước đủ dùng. Hoặc dùng lá khô 16g sắc uống trong ngày.
Đầy hơi ợ chua, ợ hơi trướng bụng
Lá bời lời tươi được đốt và tán thành bột, cách này theo kinh nghiệm dân gian rất hiệu nghiệm.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Bời lời nhớt , Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 266.
- Đỗ Tấn Lợi (2006), Bời lời nhớt, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 539.