Danh pháp

Tên khoa học

Paeonia lacziflora Pall. (Paeonia albiflora Pall.).

Tên tiếng việt

Bạch thược, Thược dược

Phân loại khoa học

Họ Ranunculaceae (Mao Lương).

Mô tả cây

Cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 50-80cm, rễ củ to, thân mọc thẳng đứng, không có lông. Lá mọc so le, chụm hai, chụm ba xẻ sau thành 3-7 thùy hình trứng dài 8-12cm, rộng 2-4 cm, mép nguyên, phía cuống hơi hồng. Hoa to, mọc đơn độc, có mùi giống hoa hồng, trên mỗi thân cây mang từ 1 đến 7 hoa. Đài gia có 6 phiến hoa. Hoa có bao phấn màu da cam, cánh có màu hồng nhạt trước khi nở, rồi dần chuyển sang màu trắng tinh. Quả gồm 3-5 lá noãn.

Sinh thái

Cây ưa khí hậu mát mẻ ở vùng núi cao. Mùa hoa rơi vào các tháng 5-7, mùa quả vào các tháng 6-7.

Phân bố

Trên thế giới, chủ yếu từ Trung Quốc, loại tự trồng cho củ to che hơn, loại mọc hoang cho củ nhỏ hơn. Mọc hoang phá ở các tỉnh Hắc Long Giang, Cát Lâm, Hà Bắc, Liêu Ninh, Hà Nam, Sơn Đông, trong rừng, dưới những cây bụi hoặc những cây to.

Tại Việt Nam, cây nhập từ Trung quốc và trồng tại Sapa ( Lào cai) từ năm 1960

Bộ phận dùng

Rễ có hình trụ tròn, thẳng, có khi hơi uốn cong. Mặt ngoài rễ trắng nhạt hoặc hồng nhạt, bề mặt nhẵn, đôi khi có nếp nhăn dọc. Có thể chất rắn chắc, nặng, khó bẻ gãy. Mặt lát cắt phẳng có màu trắng ngà hoặc hơi phớt hồng. Gồm có 2 loại:

Củ bạch thược hoa trắng – Radix Paeoniae Alba, thường gọi là Bạch thược

Củ bạch thược hoa đỏ – Radix Paeoniae Rubra, thường gọi là Xích thược

Thu hái, chế biến

Sau 4 năm trống mới bắt đầu thu hoạch. Đào rễ củ vào các tháng 8-10, chỉ dùng củ có đường kính khoảng 1-2cm, dài 10-15cm, sắt bỏ thân rễ và rễ con, cạo, bỏ vỏ ngoài, ngâm nước 1-2 giờ, đồ lên cho chín , sau khi đổ sửa lại cho thẳng và sấy hay phơi khô. Có khi tẩm giảm rồi sao qua hay sao cháy cạnh, hoặc tẩm rượu sao qua. Lúc chưa bào chế thì cần phải sấy lưu huỳnh, khi đã bào chế rồi cần để nơi khô ráo, tránh ám

Tại trung quốc, người ta đào rễ vào tháng 6, cắt bỏ rễ con, đó lên rồi phơi nhưng sau khi phơi 1-2 ngày lại tầm nước cho mềm, lăn cho tròn rồi tiếp tục phơi. Khi phơi không nên phơi nắng gắt để tránh việc rễ bị nứt hay cong vẹo. Có khi xông diêm vào sinh cho thêm trắng,

Tính vị quy kinh

Tác dụng

Đặc điểm dược liệu

Hình trụ tròn, thẳng hoặc hơi uốn cong, hai đầu cắt phẳng. Bề mặt ngoài có màu trắng hoặc màu nâu đỏ, nhẵn. Thể chất: cứng chắc, khó bẻ gãy, nhiều bột; bề mặt gãy dính tay. Mùi: nhẹ. Vị: hơi đắng và chua

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng là loại mập và dài, đều, thẳng và cứng chắc, mặt gãy màu trắng, nhiều bột, không có lõi trắng hoặc vết nứt.

Thành phần hóa học

Trong củ có chứa: paeoniflorin, oxypaeoniflorin, albiflorin, benzoyl-paeoniflorin, paeo-niflorigenone, pasonolide, paconol…; ngoài ra còn có tinh bột, tannin, calcium oxalate, một ít tinh dầu, acid benzoic, nhựa, chất béo và chất nhầy.

Tác dụng dược lý

Chất axit benzoic trong Bạch thược uống với liều cao có thể sinh co quắp, cuối cùng mê sảng và chết. Do thành phần này, bạch thược có tác dụng trừ đờm, chữa ho.

Năm 1950, Lưu Quốc Thanh ghi nhận nước sắc bạch thược có tác dụng kháng sinh đối với vi trùng lỵ, thổ tả, tụ cầu, trực trùng, thương hàn, phế cấu, trực trùng bạch hầu.

Năm 1947. Từ Trọng Lữ ghi nhận bạch thược có tác dụng kháng sinh đối với vi trùng lỵ Shiga.

Năm 1955 một số tác giả Nhật Bản đã nghiên cứu thấy bạch thược có tác dụng kích thích nhu động của dạ dày và mẫu ruột có lập của thỏ. Các tác giả còn phối hợp vị bạch thược với cam thảo theo bài thuốc bạch thược cam thảo thang tiến hành thí nghiệm trên dạ dày và ruột như trên thì thấy với liều thấp có tác dụng tăng co bóp của dạ dày và ruột nhưng với liều cao thì có tác dụng ức chế. Nếu trước khi dùng đơn thuốc, dùng acetylcholin hay histamin để gây kích thích trước, thì tác dụng ức chế lại càng rõ rệt .

Tính vị, tác dụng

Theo đông y, Bạch thược có vị đắng và chua nhẹ, tính hơi hàn, vào ba kinh can, tỳ và phế có tác dụng nhuận gan, giảm đau, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu, được dùng chữa đau bụng, tả lỵ, lưng ngực đau, kinh nguyệt không đều, mồ hôi trộm, tiểu tiện khó.

Còn Xích thược có vị đắng, tính bình, không chua, không có tác dụng thu hiềm như Bạch thước mà lại có công năng hoạt huyết, làm tan máu ở tụ mạnh hơn, thích dụng cho các trường hợp sưng tấy, đơn độc.

Công dụng và liều dùng

Công dụng

Tuỳ theo cách chế biến mà cây có công dụng khác nhau:

Nếu để sống: Chữa đau nhức, trị tả lỵ, chữa cảm mạo do chứng ho gây nên.

Nếu sao tẩm: Chữa các chứng bệnh về máu huyết, như thông kinh nguyệt

Nếu sao cháy cạnh: Chứa băng huyết

Nếu sao vùng chứa đầu bụng máu,

Liều dùng

Dùng 6-12g/ngày dưới dạng thuốc sắc uống

Chế phẩm

Một trong các chế phẩm nổi tiếng là viên Kim truật, phối hợp giữa Bạch thược và nghệ đã được ứng dụng trong điều trị khó tiêu, bệnh loét dạ dày, hành tá tràng, viêm ruột mãn tính,

Một số bài thuốc

Chữa kinh nguyệt không đều, đau bụng khi hành kinh, hoặc máu xấu ứ trễ sinh đau nhức: Bạch thược, Sinh địa mỗi vị 20g, Đương quy 10g. Xuyên khung 4g, gia Ngưu tất 20g sắc uống.

Chữa băng huyết, rong huyết, hành kinh không dứt hoặc ngừng rồi lại thấy: Bạch thược, Trắc bá diệp, sao sém đen, mỗi vị 12-20g sắc uống.

Chữa tiêu khát, đái đường: Bạch thược, cam thảo lượng bằng nhau tán bột, uống mỗi lần 4g, ngày uống 3 lần.

Liễm âm, cầm máu: Trị chứng âm hư, chảy máu cam, nôn ra máu, đi ngoài ra máu, băng lậu đới hạ (khí hư), mồ hôi trộm, mồ hôi tự ra.

Thuốc bột bạch thược dược: Bạch thược 8g, thục địa 8g, can khương 8g, quế tâm 8g, long cốt 8g, mẫu lệ 8g, hoàng kỳ 8g, cao ban long 8g. Tán thành bột mịn. Ngày 3 lần, mỗi lần 8g, uống trước khi ăn, hoà với rượu cùng uống hoặc chiêu với nước. Trị chứng khí hư ra dầm dề, người gầy vàng vọt.

Thược dược thang: thược dược 20g, đương quy 10g, hoàng liên 8g, binh lang 6g, mộc hương 6g, đại hoàng 8g, cam thảo 6g, hoàng cầm 8g, quan quế 2g. Sắc uống. Điều hòa khí huyết, thanh nhiệt giải độc. Trị thấp nhiệt, đau bụng đi ngoài ra máu mủ lẫn lộn, mót đi nhưng không đi được, hậu môn nóng rát.

Tài liệu tham khảo

1. 1. Đỗ Tất Lợi (2013). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. Hồng Đức, (tr.65-66)
2. 2. Trần, C. L., Đỗ, V. M., & Vũ, T. B. (2016). Giáo trình Dược liệu học. (tr.49)
3. 3. Nguyễn Nhược Kim (2007). Bào chế đông dược. (tr.55-56)