Tên khác

Vũ bạch phụ

Tên khoa học

Typhonium giganteum Engl. (Bạch phụ tử), họ Ráy (Araceae).

Nguồn gốc

Thân rễ dạng củ khô của loài Typhonium giganteum Engl. (Bạch phụ tử), họ Ráy (Araceae). Còn gọi là Vũ bạch phụ

Vùng sản xuất

Chủ yếu ở Vũ Huyện tỉnh Hà Nam, Thiên Thủy tỉnh Cam Túc và Hô Bắc.

Thu hái và chế biến

Mùa Thu, rễ con và vỏ được loại bỏ, phơi khô dưới ánh nắng mặt trời.

Tính vị, quy kinh

Vị cay ngọt, tình đại nhiệt, có ít độc vào kinh Vị

Đặc điểm dược liệu

Hình oval hoặc hình trứng. Bề mặt màu trắng đến trắng – hơi vàng, hơi thô ráp. Thể chất: cứng chắc, mặt cắt có bột. Mùi: nhẹ. Vị: nhạt, tê cay kích ứng lưỡi.

Tác dụng

Trừ phong đàm hàn thấp, chỉ thống.

Bạch phụ tử vị này cay ôn, tính nóng mạnh, đặc tính là đi lên trên, tính bốc nên rất phù hợp với tình của phong là ưa chạy và đi lên. Tác dụng của bạch phụ tử hay nhất đối với chứng phong đàm hàn thấp vùng đầu mặt, kinh lạc. Phổ tác dụng của bạch phụ tử rất rộng, trong các vị nhóm này thì bạch phụ tử là rộng nhất. Trên lâm sàng không phân biệt rõ được phong kết hợp với đàm hay kết hợp với thấp thì bạch phụ tử là chủ vị. Là vị thuốc rất hiệu quả đối với chứng phong đàm trở trệ ở đường kinh lạc gây miệng méo mắt lệch, đau nhức một bên hoặc chính giữa đầu. Trong nhóm này có Thiên ma và Bạch phụ tử là hai vị rất dễ dùng. Thiên ma bất luận nội phong thuộc hư nhiệt hàn thực đều có thể dùng được cả, chỉ cần căn chỉnh liều lượng và bào chế một Còn Bạch phụ tử bất luận phong, đàm, hàn, thấp kết hợp với nhau rối rắm, khó phân biệt như thế nào thì cứ bạch phụ tử là có thể dùng được. Tuy nhiên nhược điểm của bạch phụ tử là tình ôn, nên cấm dùng đối với chứng phong nhiệt

Bài thuốc dùng nổi bật nhất tác dụng của Bạch phụ tử chính là bài Khiên chính tán đặc trị liệt VII ngoại biên miệng méo mắt lệch. Bài này là điều trị triệu chứng, tác dụng nhanh mạnh, nên chỉ phù hợp với liệt VII giai đoạn sớm, giai đoạn mãn tính hiệu quả chậm. Tác dụng của bài này là khu phong hóa đàm thông lạc chỉ kính, nên chứng chính của bài này là phong đàm trở trệ kinh lạc (kinh dương minh và kinh thái dương). Kinh dương minh vòng quanh môi miệng, kinh thái dương bắt đầu từ khóe mắt trong. Dương minh ở trong chứa đàm, thái dương bên ngoài trúng phong (ngoại phong bên ngoài hoặc phong động bên trong đi ra ngoài kinh lạc, gọi là trúng phong kinh lạc). Làm cho âm dương khí huyết trong kinh thái dương, dương minh lưu hành bất lợi, trở trệ không thông mà sinh ra mồm méo mắt lệch,… Bài này có 03 vị là bạch phụ tử trị phong đầu mặt, bạch cương tằm trị phong kinh lạc, toàn yết trị phong trấn kinh. Cái lý của bài này dành cho chứng phong đàm, nhưng thâm ý của bài này nằm ở vị Bạch phụ tử.

Phong ở can động hợp với Đàm ở tỳ vị trệ tạo thành phong đàm trú ở kinh lạc. Khi gặp yếu tố khởi phát là hàn tà ở bên ngoài, thì lập tức bùng phát một cách dữ dội gây ra miệng méo mắt lệch. Sở dĩ phong đàm tự thân nó có thể gây bệnh, nhưng khi gặp thêm hàn thì như cá gặp nước, bùng phát không thể cản được.

Rất rõ ràng bệnh nhân cơ địa béo mập đi trời mưa, tắm nước lạnh, nằm điều hoà,… (yếu tố hàn), sau đó khởi phát một đợt liệt Vll ngoại biên, miệng méo mắt lệch. Nếu bệnh nhân liệt Vll ngoại biên thuần về phong hàn, phong nhiệt, huyết ứ thì dễ điều trị hơn. Riêng với bệnh nhân phong đàm điều trị khó hơn và rất dễ để lại di chứng. Lý do là vì hiện nay điều trị liệt VII chỉ tập trung vào 03 nguyên nhân chính là phong hàn, phong nhiệt và huyết ứ mà bỏ quên phong hàn đàm (bản chất phong hàn có yếu tố đàm). Khi này ngay lập tức dùng Khiên chính tán thì mới có hiệu quả, và thâm ý của bài này nằm ở Bạch phụ tử tính đại ôn, trừ phong hàn đàm. Bài khiên chính tán 03 vị này đều được xếp làm quân dược, nhưng theo ý kiến cá nhân của tác giả, Bạch phụ tử mới xứng làm quân dược, còn bạch cương tằm và toàn yết chỉ xứng làm thần dược. Cả bài này tán bột thật mịn làm hoàn, mỗi lần uống 4g với rượu nóng hiệu quả cực kỳ.

LƯU Ý: Bạch phụ tử là rễ củ của cây bạch phụ tử có tác dụng hóa đàm táo thấp trừ phong thông tý. Bạch phụ tử bào chế từ cây ô đầu và Bạch phụ tử rễ củ của cây bạch phụ tử là hai vị thuốc khác nhau cần lưu ý. Mặc dù nhìn bề ngoài có nhiều nét giống nhau nhưng tác dụng khác và không thể thay thế cho nhau được. Khi bào chế bạch phụ tử cần ngâm với nước sôi hoặc vùi vào tro nóng để giảm bớt độc tính. VỊ này rất hay cần phải đặc biệt chú ý nghiên cứu và sử dụng.

Yêu cầu chất lượng

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng là loại to, chất cửng chắc, màu trắng, nhiều bột.