Tên khác

Cây ruột gà, ba kích thiên.

Tên khoa học

Morinda officinalis F.C.How, Rubiaceae (họ Cà phê)

Tính vị, quy kinh

Vị ngọt, cay, tính hơi ôn. Bổ thận dương, mạnh gân xương, khứ phong thấp.

Mô tả cây

Cây thảo, sống lâu năm, leo bằng thân quấn, dài hàng mét. Thân non màu tím, có lông, sau nhẵn. Cành non có cạnh. Lá mọc đối, hình mũi mác hay bầu dục, 6-14 × 2,5-6 cm, có lông; cuống ngắn; lá kèm mỏng, ôm sát thân. Cụm hoa mọc thành tán ở đầu cành, hoa nhỏ, lúc đầu màu trắng sau vàng. Quả hình cầu, rời nhau hay dính liền thành khối, khi chín màu đỏ, mang đài tồn tại ở đỉnh. Rễ hình trụ tròn hay hơi dẹt, cong queo, dài trên 3 cm, đường kính trên 0,3 cm. Mặt ngoài màu nâu xám hoặc nâu nhạt, có nhiều vân dọc và ngang. Mặt cắt có phần thịt dày màu tím xám hoặc hồng nhạt, giữa là lõi gỗ nhỏ màu vàng nâu, vị hơi ngọt và hơi chát. Rễ khi phơi khô có nhiều chỗ nứt ngang sâu tới lõi gỗ giống như ruột gà do đó có tên là ruột gà.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến

Rễ (Radix Morindae) đã phơi hay sấy khô, có thể đào lấy rễ quanh năm, rửa sạch đất cát, loại bỏ rễ con, phơi khô tới khi không dính tay, đập nhẹ cho bẹp, phơi hoặc sấy nhẹ đến khô. Rễ hình trụ tròn hay hơi dẹt, cong queo, dài 3 cm trở lên, đường kính 0,3 cm trở lên. Mặt ngoài màu nâu xám hoặc nâu nhạt, có nhiều vân dọc và ngang. Nhiều chỗ nứt ngang sâu tới lõi gỗ. Mặt cắt có phần thịt dày màu tím xám hoặc màu hồng nhạt, giữa là lõi gỗ nhỏ màu vàng nâu. Vị ngọt và hơi chát.

Ba kích nhục: Lấy Ba kích sạch đồ kỹ hoặc luộc qua, khi còn đang nóng rút bỏ lõi gỗ, cắt đoạn, phơi khô.

Diêm ba kích nhục: Lấy Ba kích sạch trộn với nước muối ăn cho đều, đồ kỹ, rút lõi gỗ, cắt đoạn phơi khô. Cứ 100 kg Ba kích dùng 2 kg muối và lượng nước vừa đủ hòa tan, lọc trong.

Chích ba kích: Lấy Cam thảo giã dập, sắc lấy nước, bỏ bã. Cho Ba kích sạch vào, đun đến khi mềm xốp có thể rút lõi gỗ, lấy ra rút lõi khi còn nóng, cắt đoạn, phơi khô. Cứ 100kg Ba kích dùng 6kg Cam thảo.

Tính vị quy kinh

Vị cay đắng ngọt, tính ốm vào kinh Thận

Tác dụng

Ôn bổ thận dương, cương cân côt, khu phong trừ thấp.

Ba kích vị cam ôn trợ dương, tân ôn trừ thấp, chủ đi vào kinh thận, chăng nhung bổ được thận dương, mà còn trừ được phong thấp, hơn nữa tính táo liệt (nong mạnh) của nó tương đối chậm thích hợp với các chứng thận dương bất túc, đau lưng do phong thấp.

Chung quy hai vị thuốc này không có quá nhiều sự khác biệt về tính vị và công năng tác dụng. Tuy nhiên ba kích dùng củ còn dâm dương hoắc dùng lá nên nếu ngâm rượu dùng ba kích thì tiện hơn, vì củ khi ngâm nó chìm, nhìn bình rượu bắt mắt hơn, còn lá thì nó nổi lơ lửng kém thẩm mỹ; còn nếu là thang sắc uống thì dùng dâm dương hoắc hay ba kích đều được không vấn đề gì.

LƯU Ý: Lõi củ ba kích có độc, nên khi dùng phải bỏ lõi. Cách bỏ lõi là đập dập củ lấy phần thịt tước bỏ phần lõi – có thể dùng sống hoặc nếu cẩn thận thì có thể sao qua lửa hoặc đồ cách thủy.

Đặc điểm dược liệu

Đa phần dạng hình trụ tròn hợi dẹt, cong queo, dài ngắn không đểu. Bể mặt màu vàng xám hoặc xám đen. Thể chất: dai; tại mặt bẻ gãy, phẩn vỏ có thịt dậy và có thể dễ dàng tách ra khỏi phần lõi. Phần lõi cứng, mặt cắt có tiết điện như bánh xe. Mùi: nhạt. Vị: ngọt và hơi chát.

Theo kinh nghiệm dân gian, dược liệu thượng hạng là dược liệu chắc, dày thịt, đứt gãy liên tục như chuỗi chau ngọc, phần thịt dày màu tím.

Thành phần hóa học

Rễ Ba kích có iridoid glycosid (monotropein, asperulosid, asperulosid tetraacetate) và anthraquinon (physcion, rubiadin). Polysaccharide (mono và oligosaccharid) cũng là những thành phần quan trọng. Ngoài ra còn có các acid hữu cơ và một ít tinh dầu.

Công dụng và cách dùng

Theo y học cổ truyền, Ba kích được dùng chữa liệt dương, di tinh, tử cung lạnh, phụ nữ khó mang thai, kinh nguyệt không đều, bụng dưới đau lạnh, phong thấp tê đau, gân xương yếu.

Y học cổ truyền Trung hoa dùng Ba kích để điều trị loãng xương.

Ghi chú: Không dùng cho người bị táo bón.