Mướp Tây (Thảo Cà Phê)
Danh pháp
Tên khoa học
Hibiscus esculentus L. (Họ Bông – Malvaceae)
Abelmoschus esculentus (L.) Mænch.
Tên khác
Cây đậu bắp, bụp bắp, bông vàng, bắp chà, thảo cà phê
Nguồn gốc
Mướp tây là cây gì? Vùng Đông Nam Á là cái nôi của nhiều loài thực vật quý giá, trong đó có loài mướp tây. Dù ngày nay mướp tây đã trở nên phổ biến và được trồng rộng rãi ở nhiều nơi, nguồn gốc cụ thể của nó vẫn còn là một bí ẩn chưa được giải đáp. Các nhà khoa học đã tiến hành nghiên cứu về bộ nhiễm sắc thể của mướp tây và đưa ra giả thuyết rằng, loài này có mối liên hệ sâu sắc với A. tuberculatus Pal et Singh, một loài vẫn còn hoang dã ở Ấn Độ, và một loài khác với bộ nhiễm sắc thể chưa được xác định rõ. Mướp tây ngày nay đã trở thành một phần không thể thiếu trong nền nông nghiệp của các quốc gia nhiệt đới, nơi quả non của nó được sử dụng như một loại rau ăn ngon lành.
Mướp tây mọc ở đâu? Mướp tây xanh, với sự ưa chuộng ánh sáng và độ ẩm, phát triển tốt nhất ở nhiệt độ từ 20°C trở lên. Đặc biệt, trong giai đoạn sinh trưởng mạnh mẽ, nhiệt độ lý tưởng cho sự phát triển của nó nằm trong khoảng 25 – 30°C, điều này làm cho mướp tây trở thành một lựa chọn tuyệt vời cho vùng nhiệt đới khô. Cây bắt đầu ra hoa sau khoảng 6 đến 7 tuần từ khi trồng và thụ phấn nhờ côn trùng. Quả non, được thu hoạch để làm rau, mất khoảng 6 – 8 ngày từ khi hoa nở; trong khi quả già, sử dụng làm giống, cần đến 20 – 24 ngày trước khi thu hoạch. Mỗi mùa hoa quả qua đi, mướp tây lại kết thúc chu kỳ sinh trưởng của mình.
Đối với nền nông nghiệp của các quốc gia Đông Nam Á, mướp tây giữ một vị trí quan trọng với sản lượng hàng năm ước lượng đạt từ 5 đến 6 triệu tấn quả xanh. Tại Việt Nam, mướp tây được trồng ưu tiên ở các tỉnh phía Nam, mặc dù từ những năm 70, loài cây này đã được giới thiệu trồng thử nghiệm ở một số địa phương khác như Hải Dương, Hưng Yên, Tam Đảo và ngoại thành Hà Nội. Dù vậy, so với quy mô toàn cầu, diện tích và sản lượng mướp tây ở Việt Nam vẫn còn khiêm tốn.
Đặc điểm thực vật
Cây mướp tây phát triển theo chu kỳ hàng năm và có thể đạt đến độ cao khoảng 2 mét. Thân cây tròn, trải dài với bộ lông dày đặc và mềm nháp, tạo nên một vẻ đẹp mờ ảo. Lá mướp tây được bố trí một cách ngẫu nhiên, mang hình dạng của trái tim và được chia thành 5 phần thùy mảnh, mỗi lá và hai mặt phủ đầy lông mịn, tạo cảm giác nháp khi chạm vào. Lá có mép răng cưa lớn và nổi bật với 5 gân chính bên dưới; những chiếc lá kèm nhỏ như sợi chỉ với lớp lông mảnh.
Hoa mướp tây nở rộ trong kẽ lá, là một sự kết hợp hài hòa của sắc vàng rực rỡ và điểm xuyết ở trung tâm bằng màu đỏ tươi. Tiểu đài của hoa được tạo thành từ 8 đến 10 phiến mảnh mai, nhọn, giống với lá kèm, tạo nên một vẻ ngoài đặc trưng. Đài hoa có hình dáng của một chiếc mo với các răng cưa nhỏ, trong khi đó, bộ phận tràng hoa được tạo thành từ 5 cánh hoa mảnh dẻ. Nhị hoa gắn kết với nhau, tạo thành một cột trung tâm, bầu hoa phủ đầy lông tinh tế.
Quả mướp tây mang hình dáng thoi, với chiều dài ấn tượng từ 10 đến 20cm, là kết quả của một quá trình phát triển đầy màu sắc. Mùa hoa quả kéo dài từ tháng 5 đến tháng 7.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Các bộ phần như quả non, quả chín, hạt, và rễ của cây có thể được sử dụng trong tình trạng tươi hoặc sau khi được xử lý bằng cách phơi nắng hoặc sấy khô, tùy vào mục đích sử dụng cụ thể.
Thành phần hóa học
Quả mướp tây là một kho tàng của nhiều dưỡng chất có lợi, nổi bật với sự giàu có của pectin và mucilage. Trong 100g quả tươi, chúng ta có thể tìm thấy một lượng nước ấn tượng lên đến 88%, cùng với protein 2.2%, một lượng nhỏ chất béo 0.2%, các chất vô cơ 0.7%, sợi 1.2%, và carbon hydrat 7.7%. Về khoáng chất, quả mướp có canxi, phospho, sắt, magie, kali, và natri. Bên cạnh đó, quả mướp cũng là nguồn cung cấp phong phú các loại vitamin như vitamin A, thiamin, riboflavin, vitamin C, và niacin, giúp tăng cường sức khỏe và sức đề kháng cho cơ thể.
Chất nhầy thu được từ phần non của cây, khi chiết xuất với tỷ lệ 1 phần cành xanh và 20 phần nước, chứa một lượng lớn các thành phần quý giá như protein, tro, silica, và các khoáng chất khác như calcium và magnesium. Đặc biệt, chất nhầy này, với trọng lượng phân tử khoảng 15,000 và hàm lượng protein khoảng 9%, không chỉ là một thành phần có giá trị về mặt dinh dưỡng mà còn có hiệu quả trong việc hạ đường huyết, mở ra khả năng ứng dụng trong việc hỗ trợ điều trị bệnh tiểu đường.
Phân tích chi tiết về chất nhầy đã tiết lộ sự hiện diện của các loại đường như rhamnose, arabinose, xylose, fructose, glucose, galactose, cùng với acid galacturonic và acid glucuronic. Những acid amin như tyrosin, acid glutamic, acid aspartic, và arginine cũng bổ sung thêm vào giá trị dinh dưỡng của mướp tây.
Về mặt chất màu, quả mướp tây chứa các loại chlorophyll và carotenoid, với sự phân biệt rõ ràng giữa các loại quả xanh và quả có màu hơi đỏ. Chlorophyll A và B, cùng với a caroten, β caroten, xanthophyll, và các chất màu khác như anthocyanidin, neoxanthin, violaxanthin, lutein epoxide và lutein, tạo nên một sự phong phú về mặt hóa học của loài cây này.
Chất bay hơi, với 148 thành phần chiết xuất được, trong đó 14 hợp chất terpen chiếm 26.9%, phản ánh đa dạng hương vị và mùi thơm đặc trưng của mướp tây. Hạt mướp tây, chứa 15 – 22% chất dầu béo lỏng với mùi thơm dễ chịu, chủ yếu bao gồm palmatin và stearin, không chỉ là một nguồn chất béo quý giá mà còn được dùng làm thức ăn cho gia súc.
Tác dụng dược lý
Mướp tây có tác dụng gì? Trong khoa học dược liệu, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng dịch nhầy thu được từ một số loài thuộc chi Abelmoschus sở hữu khả năng đặc biệt trong việc tác động tích cực lên sức khỏe, bao gồm cả hoạt tính kháng bổ thể và khả năng giảm lượng đường trong máu qua các thí nghiệm lâm sàng.
Tính vị – Quy kinh
Đang cập nhật
Công năng – Chủ trị
Mướp tây làm món gì? Quả mướp tây non, với hương vị đặc trưng, thường xuyên được chế biến trong nhiều món ăn. Khi quả được cắt mỏng và nấu, chất nhầy từ quả tạo nên một hương vị nhẹ nhàng chua chua, mang lại cảm giác mát lành, rất phù hợp cho những trường hợp bị viêm đường tiết niệu hoặc gặp vấn đề trong việc tiểu tiện.
Mướp tây chữa bệnh gì? Đối với rễ và lá, khi được thái mỏng và phơi khô, chúng trở thành nguyên liệu làm thuốc hỗ trợ điều trị ho, viêm họng hiệu quả. Cách dùng có thể qua việc sắc thuốc hoặc pha như trà, với liều lượng khuyến nghị là 10-16g hàng ngày, và còn có thể dùng để súc miệng. Hạt mướp tây sau khi được phơi khô và rang có thể pha uống như cà phê, mang lại những lợi ích sức khỏe đặc biệt.
Tại Nepal, rễ của mướp tây được tận dụng trong việc chữa trị cho gia súc bị gãy chân thông qua việc giã nhuyễn rễ mướp tây cùng với các loại thảo dược khác, sau đó đắp hỗn hợp này quanh vùng chân bị thương và bọc ngoài bằng vải. Quy trình này, sau khoảng 3 – 4 tuần, kết hợp cùng với việc rửa sạch vùng đắp bằng nước ấm, đã cho thấy khả năng phục hồi ấn tượng.
Bảo quản
Bảo quản dược liệu mướp tây ở nơi khô ráo và thoáng mát.
Một số bài thuốc
Bài thuốc chữa viêm đường tiểu, tiểu khó
Đối với những người gặp phải các vấn đề về đường tiểu, như viêm đường tiểu hoặc gặp khó khăn trong việc tiểu tiện, quả mướp tây non là một giải pháp tự nhiên hiệu quả. Quả khi được thái mỏng và nấu chín không chỉ tạo ra một loại chất nhầy bổ dưỡng mà còn mang lại vị chua dễ chịu, giúp làm mát và hỗ trợ giảm nhẹ các triệu chứng không mong muốn.
Bài thuốc chữa ho, viêm họng
Đối với các bệnh về đường hô hấp như ho và viêm họng, rễ và lá mướp tây, sau khi được thái mỏng và phơi khô, có thể biến thành phương thuốc quý. Bằng cách sắc hoặc pha với nước ấm, với liều lượng từ 10 đến 16 gram mỗi ngày, những phần của cây mướp tây này đem lại hiệu quả trong việc làm dịu cổ họng và giảm triệu chứng ho.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Mướp tây, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 345.
- Đỗ Tất Lợi (2006), Mướp tây, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 759.
- Phạm Hoàng Hộ (1999), Mướp tây, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 529.