Xá Xị (Vù Hương)
Danh pháp
Tên khoa học
Cinnamomum parthenoxylon (Jack.) Meissn (Họ Long não – Lauraceae)
Tên khác
Vù hương, rè hương, cô châu, canh châu
Nguồn gốc
Cây xá xị miền Bắc gọi là gì? Cây vù hương, với tên gọi địa phương là xá xị, phát triển ở một số khu rừng nhiệt đới và cận nhiệt đới trên thế giới, bao gồm Ấn Độ, Trung Quốc và Indonesia.
Cây xá xị trồng ở đâu? Tại Việt Nam, loại cây này mọc tự nhiên trong các vùng núi như Cao Bằng (Trùng Khánh), Quảng Ninh (Quảng Hà, Hà Cối), Thái Nguyên, Nghệ An, Quảng Bình, Quảng Trị (Đồng Chè), Thừa Thiên Huế và Quảng Nam. Cây vù hương thích hợp với môi trường rừng rậm nhiệt đới ẩm, thường xanh, ở độ cao từ 300 đến 900 mét và trên những loại đất phì nhiêu.
Đặc trưng bởi thân gỗ to lớn, cây vù hương đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái rừng nhiệt đới, nổi bật ở tầng lập tán cao từ 20 đến 25 mét. Cây non thích ẩm và chịu bóng, chỉ đạt đến giai đoạn ra hoa và quả khi cao lớn vươn tới tầng lập tán. Cây sinh sản chủ yếu qua hạt, tuy nhiên, số lượng cây non tự nhiên không nhiều dưới tán rừng.
Gỗ vù hương được đánh giá cao về chất lượng, với khả năng chống thấm nước và chống mối mọt, thường được sử dụng trong sản xuất nội thất như bàn, ghế, giường, tủ… Đặc biệt, lõi gỗ ở phần gốc rất giàu tinh dầu. Do sự khai thác quá mức, cây vù hương, đặc biệt là những cây lớn, ngày càng trở nên hiếm hoi, đòi hỏi sự bảo vệ và nghiên cứu để nhân giống.
Cây được gọi là xá xị ở các tỉnh phía Nam Việt Nam chỉ trong những năm gần đây. Tên gọi này xuất phát từ sự tương đồng về mùi của tinh dầu, gỗ thân và gỗ rễ cây với mùi của nước uống xá xị (Salsepareille) nhập khẩu từ Mỹ hay Pháp, một thức uống pha từ các thành phần như thổ phục linh, cam thảo, salixylat metyl, tinh dầu tiểu hồi và tinh dầu sassafras.
Đặc điểm thực vật
Cây vù hương, một loại cây ấn tượng với chiều cao vươn lên từ 20 đến 25 mét, sở hữu thân cây thẳng và hình trụ, nổi bật với gốc phình lớn. Bề mặt vỏ cây nổi bật với sắc xám nâu, thường xuyên nứt và bong ra tạo thành những mảng nhỏ. Cành non của cây khá thô, hình cạnh và mang màu lục xám.
Lá cây xá xị mọc xen kẽ, với hình dạng đa dạng từ trứng, bầu dục đến hình xoan, dài khoảng 6 đến 15 cm và rộng từ 3 đến 8 cm. Đặc điểm nổi bật của lá là gốc hình nêm và đầu lá nhọn ngắn, mặt lá nhẵn bóng. Cuống lá khá mảnh mai, dài từ 1,5 đến 3 cm.
Cụm hoa cây xá xị thường xuất hiện ở đầu cành hoặc giữa các kẽ lá, tạo thành hình chùy hay tán, ngắn hơn lá. Hoa có màu trắng vàng, bao hoa và nhị lép có lông mịn ở phần gốc. Điểm đặc biệt của quả xá xị là hình cầu, đường kính từ 6 đến 8 mm, bao quanh bởi đế hình cốc có mép khía răng. Khi chín, quả chuyển màu từ xám vàng sang tím đen, và tỏa ra mùi thơm đặc trưng.
Cây vù hương thường nở hoa vào mùa xuân, từ tháng 3 đến tháng 6, và bắt đầu cho quả vào mùa hè, từ tháng 7 đến tháng 9.
Bộ phận dùng
Rễ, thân, lá và quả.
Thu hái – Chế biến
Trong quá khứ, ở Việt Nam, cây vù hương chủ yếu được khai thác vì giá trị gỗ của nó, phục vụ cho các mục đích xây dựng và sản xuất đồ dùng gia đình. Tuy nhiên, việc sử dụng cây vù hương như một nguồn dược liệu không phổ biến. Gần đây, sự chú ý đã dần chuyển hướng khi người dân ở một số khu vực phía Nam bắt đầu khám phá và tận dụng giá trị của tinh dầu thu được từ vỏ và gỗ cây. Loại tinh dầu này, nổi tiếng với hương thơm dễ chịu và đặc biệt, không chỉ được sử dụng để pha chế thành các loại thức uống thơm ngon mà còn có ứng dụng trong lĩnh vực y học, mở ra một hướng mới trong việc khai thác và sử dụng tài nguyên từ thiên nhiên.
Thành phần hóa học
Lá, gỗ, thân và rễ của cây vù hương là nguồn chứa đựng một lượng tinh dầu đáng kể, chiếm khoảng 2 đến 4% tổng trọng lượng. Trong đó, thành phần chính của tinh dầu là safrol, chiếm đến 75%, cùng với sự hiện diện của các hợp chất như β-pinen, phelandren, eugenol và aldehyd cinamic. Đây là những chất chứa nhiều đặc tính quý giá, không chỉ mang lại hương thơm đặc trưng mà còn có tiềm năng trong nhiều ứng dụng khác nhau. Bên cạnh đó, hạt của cây vù hương cũng rất giàu dầu béo, làm tăng thêm giá trị và sự đa dạng trong việc sử dụng cây vù hương trong nhiều lĩnh vực khác nhau.
Tác dụng dược lý
Đang cập nhật
Tính vị – Quy kinh
Vù hương có vị cay, hơi đắng và có tính ôn.
Công năng – Chủ trị
Cây xá xị có tác dụng gì? Cây vù hương đã được biết đến không chỉ vì giá trị gỗ của nó mà còn vì khả năng chữa bệnh đa dạng. Rễ và thân cây có khả năng ôn trung, tán hàn, tiêu hóa và hóa trệ, trong khi lá của nó được sử dụng để chỉ huyết, khư phong trừ thấp và chỉ thống. Quả cây được dùng để giải biểu, giảm nhiệt, và làm dịu các cơn ho.
Cây xá xị chữa bệnh gì? Tinh dầu chiết xuất từ vù hương rất hữu ích trong việc điều trị các cơn đau do viêm khớp. Nước sắc từ rễ vù hương còn được dùng thay thế cho nước xá xị truyền thống. Ở Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh phía Bắc như Thái Nguyên và Phú Thọ, cây vù hương đang được khai thác để chiết xuất tinh dầu xuất khẩu. Trong y học Trung Quốc, rễ và thân cây được dùng để chữa chứng dạ dày lạnh, đau bụng, viêm dạ dày và ruột, kém tiêu hóa, ho gà, và kiết lỵ. Ở Celebes, vỏ thân cây được dùng làm thuốc giảm đau và chữa bệnh gan.
Lá vù hương không chỉ dùng làm thuốc cầm máu, giảm đau, chữa phong thấp, đau dạ dày, mà còn trị mẩn ngứa ngoài da. Lá có thể được sắc lấy nước uống hoặc giã nát đắp trực tiếp lên da. Quả vù hương có tác dụng chữa trị cảm, sốt cao và lỵ, thường được nghiền thành bột và uống nhiều lần trong ngày. Ở Sumatra, Indonesia, dầu từ hạt vù hương được sử dụng để điều trị các bệnh về khớp.
Bảo quản
Bảo quản dược liệu vù hương ở nơi khô ráo, tránh ẩm ướt. Độ ẩm cao có thể làm mất đi chất lượng của dược liệu và thậm chí gây mốc. Ánh nắng mặt trời trực tiếp có thể làm giảm hoạt tính của các thành phần hóa học trong dược liệu. Do đó, nên bảo quản trong bóng râm hoặc trong tủ kín. Để tránh sự xâm nhập của không khí, côn trùng và bụi bẩn, dược liệu nên được bảo quản trong bình kín hoặc túi zip có khả năng khóa chặt.
Một số bài thuốc
Để chữa trị các bệnh như ho gà và kiết lỵ, một phương pháp truyền thống hiệu quả sử dụng nguyên liệu từ thiên nhiên là kết hợp quả vù hương và lá khuynh diệp. Mỗi thành phần lấy 6 gram, sau đó sắc chung để lấy nước. Bài thuốc này tận dụng vẻ đẹp của sự kết hợp giữa các vị thuốc, tạo nên một giải pháp đơn giản nhưng hiệu quả để cải thiện sức khỏe.
Tài liệu tham khảo
- Đỗ Huy Bích (2006), Cây xá xị, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 2, trang 1075.
- Đỗ Tất Lợi (2006), Cây xá xị, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 499.
- Phạm Hoàng Hộ (1999), Cây xá xị, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 1, trang 345.