Cây Một Lá (Châu Trâu Diệp/Thanh Thiên Qùy)

Danh pháp

Tên khoa học

Nervilia fordii (Hance) Schltr. (Họ Lan – Orchidaceae)

Tên khác

Lan cờ, thanh thiên quỳ, trân châu diệp

Nguồn gốc

Cây một lá là cây gì? Nervilia, một chi thực vật đa dạng với khoảng 40 loài, được biết đến với khả năng sinh trưởng mạnh mẽ trên khắp châu Á, châu Phi và Australia. Tại Việt Nam, bốn loài trong chi này đã được tìm thấy, đặc biệt ở những khu vực miền núi phía Bắc, trong khi miền Nam chỉ ghi nhận sự hiện diện tại Kon Tum và Lâm Đồng. Nổi bật trong số này, loài cây một lá trải rộng khắp các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, và Thanh Hóa, và với cả Trung Quốc và Thái Lan.

Cây một lá mọc ở đâu? Loài này yêu thích bóng râm và môi trường ẩm ướt, thường xanh mạnh mẽ trong các khe đá hoặc trên lớp đất phủ đầy thực vật mục nát dưới tán rừng nguyên sinh ẩm ướt hoặc rừng lá rộng trên núi đá vôi. Chúng thích nghi với độ cao từ 600 đến 1500 mét trên mực nước biển.

Đặc điểm sinh học của cây một lá là mỗi năm, từ gốc ngầm, chúng mọc lên một lá duy nhất vào cuối mùa xuân hoặc đầu mùa hè, và phần trên mặt đất sẽ tàn lụi vào giữa mùa thu. Điều thú vị là hoa của chúng thường nở trước khi lá mới xuất hiện. Mỗi cây có thể sản sinh từ 1 đến 5 quả, mỗi quả chứa hàng loạt hạt nhỏ, sẵn sàng tự phân chia thành ba phần để rải rác hạt giống xung quanh, bắt đầu một chu kỳ sống mới từ tháng 6 và hình thành các cụm nhỏ.

Cây một lá không chỉ là một loài thực vật có giá trị sinh thái cao mà còn là một loài cây thuốc quý, đã được ghi nhận trong Sách Đỏ của Việt Nam và Trung Quốc từ năm 1996 vì tình trạng hiếm gặp của nó. Trong những năm gần đây, do giá trị kinh tế cao, việc khai thác quá mức của loài này, nhất là để bán qua biên giới, đã làm tăng nguy cơ tuyệt chủng, đặt ra một thách thức lớn cho sự bảo tồn của loài quý hiếm này.

Đặc điểm thực vật

Cây một lá, một loài cây thảo đặc sắc, địa sinh và đa niên, với chiều cao khiêm tốn chỉ từ 10 đến 20cm. Đặc điểm nổi bật là rễ củ tròn đầy, kích thước từ 1 đến 2 cm, sở hữu một vẻ đẹp mờ ảo với màu trắng đục và được tạo hình bởi nhiều ngấn. Thân cây, dù thường xuyên ẩn mình dưới lớp nhẵn bóng hoặc đôi khi không hề xuất hiện, tạo điều kiện cho lá mọc trực tiếp từ củ. Đa số chỉ hiện hữu một lá duy nhất, tuy nhiên cũng không hiếm gặp những cá thể lạ mắt với hai lá – một lớn và một nhỏ. Lá của chúng với hình dáng tim tròn, đỉnh lá nhọn nhẹ, màu xanh lục nhạt, kích thước từ 5 đến 7cm chiều dài và 8 đến 10 cm chiều rộng. Vẻ đẹp của lá được tô điểm bởi gân lá hình chân vịt, mảnh mai nhưng rõ ràng, phân nhánh từ cuống lá có từ 24 đến 28 gân, mang trên mình sắc tím hồng ở phía dưới.

Khi mùa lá rụng, cụm hoa cây một lá tinh tế mọc lên từ củ, trên một cán hoa mảnh mai và dài từ 15 đến 20 cm, khoe sắc trắng điểm xuyết tím hồng. Cánh hoa và lá đài tạo nên một sự hài hòa, trong khi cánh môi ba thùy, hình tam giác và đầy gân, trở nên sống động nhờ những sợi lông ở giữa.

Quả của cây một lá là nang hình thoi, rãnh dọc rõ ràng, mở ra một giai đoạn quả từ tháng 5 đến tháng 8, sau mùa hoa diễn ra vào tháng 3 và tháng 4.

Bên cạnh đó, còn có loài Nervilia tibetensis Rolfe và Nervilia crispata (Blume) Schltr., lần lượt với kích thước và đặc điểm lá độc đáo của mình, tuy nhiên những loài này vẫn còn chưa được khám phá hết về mặt ứng dụng. Nervilia tibetensis với chiều cao 2-3 cm, lá mảnh dài 2,5 – 3,5 cm và rộng 3-5 cm, phủ đầy lông tơ, trong khi Nervilia crispata, cao 5-6 cm, với lá dài 1,5-2 cm và rộng 2,5-3 cm, có cạnh phiến lá đặc trưng.

Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Cách dùng cây một lá: Phần được sử dụng từ cây một lá, bao gồm lá hoặc toàn bộ cây, thường được thu thập vào thời điểm cuối mùa xuân và đầu mùa hè. Sau đó, chúng được phơi nắng hoặc sấy khô để bảo quản. Quá trình chế biến lá này có thể theo một trong hai phương pháp sau:

• Lá được phơi nắng nhẹ để giảm độ ẩm, sau đó luộc sơ qua. Tiếp theo, lá được vò nhẹ khoảng hai lần mỗi ngày trước khi được phơi khô một lần nữa.
• Lá cũng có thể được ngâm trong nước sôi ngắn hạn, vò nhẹ sau đó và phơi khô dưới nắng.

Lá sau khi qua quá trình chế biến sẽ có màu sắc từ tro sẫm đến lục đen, phát ra mùi thơm dễ chịu. Trong quá khứ, người ta thường chỉ sử dụng củ của cây này. Tuy nhiên, việc chuyển sang sử dụng lá không chỉ giúp tận dụng tối đa nguồn lợi từ cây mà còn góp phần bảo vệ củ, đảm bảo sự phát triển bền vững của loài cho những mùa vụ sau này.

Thành phần hóa học

Đang cập nhật

Tác dụng dược lý

Đang cập nhật

Tính vị – Quy kinh

Lá và rễ củ có vị ngọt nhạt, hơi đắng, có tính bình và mát.

Công năng – Chủ trị

Cây một lá có tác dụng gì? Lá và rễ của cây một lá được biết đến với khả năng làm mát, giảm ho, nhuận phế, tán ứ, giải độc cơ thể và giảm đau.

Cây một lá chữa bệnh gì? Cả lá và toàn cây đều được sử dụng trong việc điều trị các vấn đề về độc tố, đặc biệt là trong trường hợp ngộ độc do nấm. Chúng cũng được ca ngợi vì công dụng làm mát và làm sạch phổi, trị liệu cho các bệnh liên quan đến ho như lao phổi và ho kéo dài, cũng như viêm phế quản. Ngoài ra, việc nhai rễ tươi có thể giúp giảm cảm giác khát và bồi dưỡng cơ thể. Ở Trung Quốc, chúng còn được dùng để điều trị viêm miệng, viêm họng cấp tính, rối loạn kinh nguyệt, các chấn thương do té ngã, đau nhức, viêm da có mủ, loét, mụn nhọt và bệnh tràng nhạc.

Liều dùng

Thông thường, người ta dùng từ 10 đến 20g dưới dạng thuốc sắc, thuốc hãm, hấp cách thủy với đường, hoặc chế biến thành dạng cao lỏng để uống.

Đối với việc sử dụng ngoài, lá tươi hoặc cây tươi được giã nát và đắp lên vùng da bị tổn thương.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu cây một lá ở nơi khô ráo và thoáng mát.

Một số bài thuốc

Chữa ngộ độc nấm

Để giải quyết tình trạng ngộ độc do nấm, sử dụng từ 2 đến 3 lá cây một lá đã được phơi khô và cắt nhỏ, sau đó hãm trong nước sôi vài phút rồi dùng nước này để uống. Thực hiện 2-3 lần mỗi ngày để đạt hiệu quả tốt nhất.

Chữa viêm miệng, viêm họng cấp tính

Đối với việc điều trị viêm miệng và viêm họng cấp tính, áp dụng phương pháp sử dụng lá cây một lá tươi, nhai kỹ và ngậm, sau đó từ từ nuốt nước.

Chữa lao, ho lâu năm, ốm yếu

Trong trường hợp chữa bệnh lao, ho kéo dài, hay trạng thái ốm yếu, một phương pháp hữu ích là dùng 15g cây một lá nấu cùng với thịt lợn nạc để chế biến thành món canh, ăn để tăng cường sức khỏe.

Chữa vết thương, đau nhức hoặc mụn nhọt, lở loét, tràng nhạc

Để xử lý vết thương, đau nhức, mụn nhọt, lở loét, hoặc tràng nhạc, lấy lá hoặc cả cây một lá tươi, giã nát và áp dụng trực tiếp lên vùng da bị tổn thương.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Huy Bích (2006), Cây một lá, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tập 1, trang 384.
2. Đỗ Tất Lợi (2006), Cây một lá, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, trang 744.
3. Phạm Hoàng Hộ (1999), Cây một lá, Cây cỏ Việt Nam, NXB Trẻ, Hà Nội, tập 3, trang 794.