Hột Mát (Cây Xa/Thàn Mát)
Danh pháp
Tên khoa học
Antheroporum pierrei Gagnep. (Họ Đậu – Fabaceae)
Tên khác
Cây xa, Cây thàn mát
Nguồn gốc
Cây hột mát là cây gì? Cây hột mát (Antheroporum pierrei) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Fabaceae, phân bố ở Việt Nam và Lào. Loài này được phát hiện vào năm 2001 bởi nhà thực vật học người Pháp Pierre Bonnet, khi ông đang nghiên cứu các loài lan ở khu bảo tồn sinh quyển Nakai-Nam Theun ở Lào. Ông đã thu thập một số mẫu cây và gửi về Pháp để xác định. Sau đó, ông cùng với nhà thực vật học người Việt Nam Lưu Hồng Trường đã công bố loài mới này trong tạp chí Novon năm 2003.
Cây hột mát, một loại thực vật phổ biến trong vùng rừng núi hùng vĩ của Việt Nam, thường gặp ở miền Nam Trung Bộ và Nam Bộ. Đây là loại cây được người dân yêu thích và thường xuyên trồng trong các khu vườn của họ, đặc biệt tại các địa phương như Kỳ Anh ở Hà Tĩnh, cũng như Bố Trạch và Quảng Trạch thuộc tỉnh Quảng Bình.
Đặc điểm thực vật
Cây hột mát, một loại cây ấn tượng với chiều cao vươn lên từ 8 đến 24 mét. Lá cây hột mát được cấu tạo một cách tinh tế, là loại lá kép lông chim với 5, 7 hoặc 9 lá chét, sắp xếp một cách cân đối và mềm mại, mỗi phiến lá dài từ 7 đến 11 cm, rộng từ 3 đến 4 cm, trên một cuống chung dài 9 đến 12 cm. Sự mềm mại và nhẵn bóng của lá chét làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên của nó.
Cụm hoa cây hột mát, phát triển thành chùm ở nách lá hoặc ngọn cành, mang đến một vẻ đẹp tinh tế và dịu dàng với sắc hồng hay tím nhạt. Quả cây hột mát, dài 6 cm và rộng 3,5 cm, có hình giáp không cuống, với độ dày từ 1,5 đến 12 mm. Mỗi quả chứa một hạt hột mát, hình trứng với kích thước ấn tượng lên đến 16 mm dài, 14 mm rộng, và dày từ 8 đến 10 mm. Màu sắc đỏ nâu bóng của hạt tạo nên sự thu hút đặc biệt, phản ánh sự đa dạng và phong phú của tự nhiên.
Bộ phận dùng
Hạt.
Thu hái – Chế biến
Mùa thu hoạch hạt của cây hột mát thường là vào khoảng tháng 5 đến tháng 6. Sau khi thu hoạch, những phần hạt của cây được đưa đi phơi dưới ánh nắng mặt trời, nơi chúng dần dần khô lại. Tiếp theo, chúng được xử lý thêm bằng cách nghiền nhỏ, một bước quan trọng để chuẩn bị cho các quy trình sử dụng hoặc chế biến sau này.
Thành phần hóa học
Trong năm 1940, nhà nghiên cứu F.Guichard đã tiến hành một nghiên cứu ban đầu về cây hột mát, được công bố trên tạp chí “Rev. Med. Chirurg Fr. Extr. Orient”. Kết quả của nghiên cứu này đã mở ra một cánh cửa mới trong việc hiểu biết về thành phần hóa học phức tạp của loại cây này. Theo đó, hột mát chứa một loạt các chất hóa học đa dạng, bao gồm một lượng dầu nhất định, các loại gôm, và một số chất nhựa đặc biệt có khả năng gây độc cho cá.
Nổi bật trong số các hợp chất hóa học được phát hiện là rotenone, một chất có dạng tinh thể hình lăng trụ, tan chảy ở nhiệt độ 257 độ C, tạo màu đỏ vàng khi phản ứng với axit sunfuric và không hòa tan trong nước. Ngoài ra, còn có một chất tinh thể màu vàng hình kim, tan chảy ở 195 độ C, cho màu đỏ máu khi phản ứng với axit sulfuric, không phải là ancaloit hay glucozit và không gây độc cho cá. Đặc biệt, cây còn chứa một loại saponin trung tính độc và một loại saponin axit.
Những phát hiện này không chỉ làm sâu sắc thêm hiểu biết về cây hột mát mà còn mở ra nhiều khả năng nghiên cứu và ứng dụng mới trong lĩnh vực y học và sinh học.
Tác dụng dược lý
Cây hột mát có tác dụng gì? Trong nghiên cứu của mình vào năm 1940, F. Guichard đã khám phá ra một khía cạnh đặc biệt về tác dụng dược lý của hột mát. Khi ông thử nghiệm bằng cách pha bột hột mát vào nước nuôi cá, ông chứng kiến một loạt phản ứng đặc trưng từ phía các sinh vật này. Ban đầu, cá trải qua một giai đoạn kích thích ngắn, theo sau là một thời kỳ lờ đờ, kéo dài khác nhau tùy thuộc vào kích thước của từng con cá, và cuối cùng là tình trạng chết yểu.
Điều thú vị là chất độc trong hột mát được tìm thấy chủ yếu trong lá mầm, trong khi vỏ hạt lại không chứa chất này. Phát hiện này mở ra những hiểu biết mới về cấu trúc hóa học và cách thức hoạt động của cây hột mát, đồng thời gợi mở về khả năng ứng dụng của nó trong nghiên cứu sinh học và dược lý. Những tác dụng này không chỉ làm sáng tỏ thêm về cơ chế tác động của hột mát mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi sử dụng các loại thảo mộc trong y học.
Tính vị – Quy kinh
Đang cập nhật
Công năng – Chủ trị
Hạt mát đánh cá: Hiện tại, cây hột mát chưa được chính thức công nhận hay sử dụng trong y học truyền thống hay hiện đại. Tuy nhiên, người dân địa phương đã tìm ra một ứng dụng độc đáo cho loại cây này: họ nghiền nát hạt của cây và sử dụng chúng để pha vào nước nhằm mục đích bắt cá. Điều này chứng minh rằng, mặc dù chưa được khai thác triệt để trong y học, cây hột mát vẫn có những công dụng thiết thực trong đời sống hàng ngày.
Đáng chú ý, có tiềm năng lớn trong việc nghiên cứu và phát triển cây hột mát thành thuốc trừ sâu bọ, nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp. Với những đặc tính hóa học mà nó sở hữu, cây hột mát có thể trở thành một nguồn nguyên liệu quý giá trong việc sản xuất các loại thuốc bảo vệ thực vật, giúp ngăn chặn sự phá hại của sâu bọ đối với hoa màu. Điều này mở ra hướng nghiên cứu mới, đồng thời góp phần vào việc tạo ra những giải pháp thân thiện với môi trường và bền vững cho ngành nông nghiệp.
Kiêng kỵ
Dù cây hột mát được biết đến với độc tính có hạn, chủ yếu ảnh hưởng đến cá và một số loại sâu bọ mà không gây hại trực tiếp đối với con người, sự thận trọng trong việc sử dụng loại cây này vẫn là điều cần thiết. Cần phải lưu ý rằng, mặc dù không gây nguy hiểm nghiêm trọng, nhưng không nên sử dụng cây hột mát một cách tùy tiện, đặc biệt trong mục đích y học hoặc tiêu dùng. Trong trường hợp cần phải sử dụng, việc làm này phải được tiến hành một cách cực kỳ cẩn thận, sau khi đã hiểu rõ về bản chất và tác động của nó. Điều này không chỉ để đảm bảo an toàn cho bản thân mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
Bảo quản
Để bảo quản hiệu quả, cây hột mát cần được đặt tại một không gian khô ráo và thông thoáng. Điều kiện này giúp ngăn chặn sự ẩm mốc và duy trì chất lượng của cây trong thời gian dài hơn.
Một số bài thuốc
Cây hột mát, một loại thực vật đa năng, đã được người dân sử dụng trong nhiều bài thuốc dân gian. Một trong những ứng dụng phổ biến là sử dụng hạt hột mát đã được nghiền nát, trộn lẫn với tro bếp và rắc vào dòng suối đã chặn, nhằm mục đích bắt cá. Cách thức này khiến cá chết và nổi lên mặt nước, sau đó chỉ việc vớt về.
Gần đây, cây hột mát còn được khám phá với một ứng dụng mới: sử dụng như một loại thuốc trừ sâu bọ cho mùa màng. Bằng cách giã nhỏ hạt và pha chúng với nước theo tỷ lệ từ 4-16%, rồi phun lên cây trồng, loại thuốc này đã chứng minh được hiệu quả đáng kể trong việc kiểm soát nhiều loại sâu bọ gây hại.