Bổ Béo (Bùi Béo/Béo Trắng)
Danh pháp
Tên khoa học
Gomphandra tonkinesis Gagnep (Họ Thụ đào – Icacinaceae)
Tên khác
Bùi béo, béo trắng
Nguồn gốc
Chi Gomphandra Wall ex Lindl được ghi nhận có tổng cộng năm loài, tất cả đều là những cây bụi nhỏ. Trong số này, khoảng hai hoặc ba loài được biết đến với tính chất có rễ củ, và điều đặc biệt là chúng đều được sử dụng trong lĩnh vực y học.
Bổ Béo hay cây củ béo là loại cây thích ẩm và chịu được bóng râm, thường mọc dưới tán rừng kín, đặc biệt là trong các khu rừng nguyên sinh hoặc tái sinh. Đôi khi, chúng cũng có thể được tìm thấy ở các vùng núi đá vôi ẩm và ven bờ của rừng trên đất nông. Phạm vi phân bố của Bổ Béo rải rác từ vài chục mét đến hơn 1000m trên mực nước biển. Những tỉnh nơi Bổ Béo phổ biến nhất bao gồm Thái Nguyên, Bắc Cạn, Cao Bằng, Lạng Sơn, Yên Bái, Tuyên Quang, Hoà Bình, Thanh Hoá, Nghệ An và Hà Tĩnh. Tuy nhiên, ở các tỉnh phía nam, loài cây này ít được gặp hơn. Bên cạnh Việt Nam, Bổ Béo cũng được phân bố ở các vùng lân cận như Trung Quốc và Lào.
Cây sâm béo trắng thường ra hoa hàng năm, nhưng số lượng quả trên cây thường không nhiều. Tuy nhiên, đôi khi ở gần gốc cây mẹ, có thể thấy cây con hoặc một vài cây khác ở các giai đoạn phát triển khác nhau. Cây thường mọc trên đất tốt, giàu chất dinh dưỡng, có rễ củ lớn và thẳng. Ngược lại, ở các vùng đồi cây bụi, rễ củ thường có lõi gỗ lớn và ít nạc. Bổ Béo cũng có khả năng tái sinh chồi mạnh mẽ sau khi bị chặt phá.
Đặc điểm thực vật
Cây Bổ Béo là một loài cây nhỏ, cao khoảng 2m đến 4m. Rễ của nó mọc thẳng, mập mềm và có màu trắng ngà (Củ béo trắng). Cành non của cây thường có lông tơ. Lá cây Bổ Béo mọc đơn lẻ, hình ngọn giáo, có cuống ngắn, mép nguyên, đầu nhọn, và được phủ bởi một lớp lông rất mịn. Mặt trên của lá thường có màu xanh lục sâu, trong khi mặt dưới có màu xám nhạt.
Cụm hoa cây Bổ Béo mọc đối diện với lá và có hình dạng như ngù kép. Cụm hoa này bao gồm nhiều bông hoa nhỏ màu trắng, với nụ hình trứng ngược và dài. Cánh hoa có 5 cánh, hình tam giác với mũi nhọn ở đầu. Nhị của hoa mọc thò ra ngoài, bao phấn hình trái xoan và chỉ có lông mềm ở phần trên.
Quả cây Bổ Béo có hình dạng hình thoi và mang đài tồn tại ở gốc, thường được phủ bởi lớp lông.
Mùa hoa quả của cây Bổ Béo thường diễn ra từ tháng 5 đến tháng 9 hàng năm. Ngoài ra, nhiều loài cây khác như Gomphandra annamensis Gagnep và Gomphandra hainanensis Merr. cũng có khả năng cung cấp rễ với công dụng tương tự. Tuy nhiên, những loài này thường nhỏ hơn và lá của chúng ít có lông hơn ở mặt dưới.
Ngoài ra, cũng cần lưu ý về những cây dễ bị nhầm lẫn với Bổ Béo:
- Bổ Béo Đen (Goniothalamus vietnamensis Ban) – Loài này thuộc họ Na (Annonaceae). Đây là cây nhỏ, hoa thường có nhiều nhị và nhiều lá noãn.
- Bổ Béo Tía (Polygala aureocauda Dunn) – Thuộc họ Viễn Chí (Polygalaceae). Đây là loài cây nhỡ, thân thường có màu vàng xám. Cụm hoa mọc buông thõng, có màu vàng, và quả thường có hình dẹt.
Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến
Quá trình thu hái rễ Bổ Béo (Sâm bổ béo)có thể thực hiện quanh năm, nhưng tốt nhất nên thu hái vào mùa thu. Sau khi thu hái, rễ cần được làm sạch bằng cách đào ra, rửa sạch, loại bỏ gốc và đầu rễ cũng như các rễ con. Sau đó, rễ được thái mỏng và ngâm trong nước vo gạo trong khoảng 24 giờ, sau đó được rửa sạch và phơi hoặc sấy khô.
Tiếp theo, rễ được tẩm trong nước gừng (50g gừng trong 100ml nước) và đun nóng trong khoảng 10 – 15 phút, sau đó được phơi khô. Quá trình này được lặp lại nhiều lần, cho đến khi hết nước tẩm. Cuối cùng, rễ được để nguội hoặc sấy khô lần cuối cùng, sau đó được sao vàng để bảo quản.
Thành phần hoá học
Vẫn chưa có sự nghiên cứu nào xuất hiện.
Tác dụng dược lý
Đang cập nhật
Tính vị – Quy kinh
Rễ của cây Bổ Béo có vị ngọt nhẹ kèm theo một chút đắng, tính mát và không có chất độc hại.
Công năng – Chủ trị
Tác dụng của sâm béo trắng: Rễ Bổ Béo được biết đến với những tác dụng bồi dưỡng cơ thể, giúp sinh tân dịch và dưỡng tỳ. Ngoài ra, nó cũng được cho là có khả năng kích thích sự ngon miệng, cải thiện tiêu hóa, làm dịu đường ruột, và có tác dụng lợi tiểu và lợi sữa.
Cây bổ béo chữa bệnh gì? Ở các vùng có cây Bổ Béo phát triển, người dân thường sử dụng rễ của cây này khi đi rừng hoặc đi xa để ăn, giúp làm mát cơ thể, giải khát và giải nhiệt, đồng thời giúp giảm mệt mỏi. Điều này đã trở thành một phần của lối sống truyền thống và văn hóa của các cộng đồng địa phương.
Liều dùng
Theo kinh nghiệm truyền thống của dân gian, rễ Bổ Béo được coi là một loại thuốc bổ, khi sử dụng thường xuyên, giúp cơ thể trở nên khoẻ mạnh và cân đối. Mỗi ngày, người ta thường dùng khoảng 10 – 12g rễ khô, có thể sử dụng dưới dạng thuốc sắt hoặc bột, sau đó trộn vào thức ăn hoặc nước uống.
Ngoài ra, rễ Bổ Béo cũng có thể được ngâm trong rượu và uống, giúp tăng cường sức khỏe. Cách sử dụng này đã trở thành một phần của phương pháp truyền thống để duy trì sức khỏe và tăng cường sức đề kháng cho cơ thể.
Bảo quản
Rễ Bổ Béo cần được bảo quản ở nơi khô ráo và thoáng mát để giữ cho chất lượng của nó được duy trì tốt nhất. Điều này giúp ngăn chặn sự hỏng hóc do ẩm ướt và môi trường ẩm đọng. Việc bảo quản đúng cách sẽ giữ cho rễ Bổ Béo giữ được độ tươi mới và chất lượng, đồng thời bảo đảm an toàn và hiệu quả khi sử dụng.
Một số bài thuốc phổ biến
Chữa trị các bệnh như kém ăn, cơ thể mệt mỏi, mất ngủ nhiều hôm, phụ nữ sau khi đẻ
Sử dụng 20g rễ Bổ Béo, 20g cây Ké Hoa Vàng, 20g thân cây Khế Rừng, 20g cành lá Dạ Cẩm, và 10g nhân quả Giun. Đem sắc tất cả nguyên liệu với nước để uống.
Thuốc dùng cho lợi sữa
Dùng 20g rễ Bổ Béo, 10g thân cây ớt làn lá to, 10g rễ xích đồng nam và 10g rễ hà thủ ô trắng, sắc với nước để uống. Phương pháp này được sử dụng trong y học dân gian để giúp cải thiện sức khỏe và tăng cường sức đề kháng của cơ thể.