Ma hoàng thang

Ma hoàng thang có xuất xứ từ “Thương hàn luận”, gồm: ma hoàng 9g, quế chi 6g, hạnh nhân 6g, cam thảo 3g.

Công năng chủ trị

Ma hoàng thang có công năng tân ôn phát hãn, tuyên phế bình suyễn. Chủ trị ngoại cảm phong hàn thực chứng, biểu hiện sợ lạnh phát sốt, đau đầu, đau nhức mình mẩy, không có mồ hôi, suyễn tức, rêu lưỡi mỏng, trắng, mạch phù khẩn…

Phong hàn biểu thực chứng có biểu hiện tương tự với cảm lạnh, bệnh đường hô hấp, bệnh truyền nhiễm cấp tính và các bệnh truyền nhiễm thòi kỳ đầu.

Tác dụng dược lý

Làm ra mồ hôi:

Ma hoàng thang ở liều 3,6 g/kg TT dùng đường uống gây tăng tiết đáng kể mồ hôi chân chuột cống trắng; làm tăng đường kính ống dẫn tuyến mồ hôi ở nách chuột nhắt trắng hoặc chuột cống trắng.

Nghiên cứu tách phương cho thấy, ma hoàng, quế chi có tác dụng làm ra mồ hôi, hạnh nhân, cam thảo, không có tác dụng làm ra mồ hôi; ma hoàng phối hợp với quế chi tác dụng làm ra mồ hôi tăng lên và mạnh hơn toàn phương.

Tác dụng phát hãn của Ma hoàng thang là do alcaloid của ma hoàng, trong đó có ephedrin, pseudoepheđrin và aldehyd cinamic, nhưng tác dụng phát hãn của toàn phương không chỉ đơn giản là tồng hoà tác dụng của các thành phần này.

Cho chuột cống trắng đã cắt dây thần kinh hông trái uống dịch chiết nước Ma hoàng thang, quan sát thấy ống dẫn tuyến mồ hôi ngón chân bên phải giãn ra rõ rệt, bài tiết mạnh mẽ, nhưng tuyến mồ hôi bên bên trái lại bình thường, không có hiện tượng bài tiết mồ hôi; cho chuột bình thường uống Ma hoàng thang thấy tăng tiết mồ hôi ở tuyến mồ hôi ngón chân, nhưng lại không có tác dụng đối với chuột gây mê.

Như vậy, có thể thấy cơ chế tác dụng phát hãn của Ma hoàng thang có liên quan đến TKTW. Vị trí tác dụng của Ma hoàng thang là ở phía trước trung tâm điều nhiệt (vùng dưới đồi), làm hạ ngưỡng điều nhiệt khiến cho cơ thể tăng tản nhiệt, tăng tiết mồ hôi.

Tác dụng làm ra mồ hôi của Ma hoàng thang bị ảnh hưởng bởi atropin, nhưng không bị cản trở hoàn toàn. Do vậy, tác dụng làm ra mồ hôi của Ma hoàng thang liên quan đến kích thích thụ thể M.

Hạ sốt, giảm đau:

Ma hoàng thang dùng đường uống liều 9g/kg TT chuột nhắt trắng, sau 30 phút hạ thân nhiệt rồ rệt; dùng đường uống cũng có tác dụng hạ sốt rõ rệt trên chuột cống trắng gây sốt thực nghiệm bàng tiêm dưới da coli bất hoạt.

Các vị thuốc đóng vai trò chính trong tác dụng hạ sốt của phương là ma hoàng và quế chi; cam thảo làm tăng cường tác dụng hạ sốt. Ma hoàng thang còn có tác dụng hạ sốt trên mô hình gây sốt thực nghiệm chuột cống trắng bàng nấm men và trên thỏ gây sốt thực nghiệm bằng tiêm tĩnh mạch vaccin 4 trong 1 (hoắc loạn, thương hàn, phó thương hàn AB). Ma hoàng thang có tác dụng giảm đau, giảm số lần đau quặn trên chuột nhắt trắng tiêm phúc mạc acid acetic.

Chống dị ứng:

Làm giảm sự phù nề phổi và tính thấm của tế bào bạch cầu ái toan do kháng nguyên gây ra trên chuột nhắt trắng; có khả năng làm bền vững tế bào mast trên chuột cống trắng, toàn phương có tác dụng mạnh hơn so với tách phương.

Cải thiện phản ứng quá mẫn do histamin gây ra trên chuột nhắt trắng, tăng cường khả năng “trơ” với histamin của niêm mạc mũi. Thực nghiệm lâm sàng cho thấy, Ma hoàng thang đối kháng histamin gây phù nề da và phát ban. Cơ chế tác dụng chống dị ứng là làm bền tế bào mast, ức chế giải phóng histamin.

Giãn cơ trơn khí quản:

Ma hoàng thang có tác dụng giải co thắt cơ trơn khí quản chuột lang cô lập do achetylcholin gây ra, dùng riêng ma hoàng có tác dụng mạnh hơn so với các nhóm tách phương hoặc toàn phương.

Trên mô hình chuột lang gây hen suyễn bởi hỗn hợp histamin – acetylcholin, có khả năng kéo dài thời gian tiềm phục, phòng ngừa cơn hen. Ma hoàng phối hợp với cam thảo tác dụng yếu đi.

Ma hoàng thang giảm quế chi vẫn thể hiện tác dụng cải thiện tình trạng co thắt khí quản chuột nhắt trắng do lòng trắng trứng gây ra, làm giảm tình trạng tồn thương biểu mô khí quản, trong đó ma hoàng có tác dụng mạnh nhất.

Chống viêm:

Ma hoàng thang làm giảm phù tai chuột nhắt trắng do xylen gây ra, ức chế giải phóng leukotrien. Ma hoàng thang có tác dụng tốt nhất, tiếp đến là ma hoàng + quế chi. Ma hoàng thang cũng có tác dụng ức chế sự tăng tính thẩm mao mạch chuột nhắt trắng gây ra bởi acid acetic.

Long đờm:

Đánh giá tác dụng long đờm bằng mô hình đinh lượng đỏ phenol bài tiết qua khí quản cho thấy: Ma hoàng thang giảm 1/2 lượng ma hoàng và tăng gấp đôi quế chi, Ma hoàng thang bỏ ma hoàng và tăng gấp đồi quế chi, Ma hoàng thang bỏ hanh nhân đều làm long đờm rõ rệt, trong đó phương Ma hoàng thang gốc có tác dụng manh nhất.

Giãn mạch:

Ma hoàng thang làm giãn động mạch và tình mạch tai chuột nhắt trắng, tăng tốc độ dòng chảy, tăng lưu lượng tuần hoàn dưói da. Dùng riêng quế chi cũng có tác dụng giãn động mạch, tĩnh mạch tai.

Ma hoàng có tác dụng co mạch, nhưng lại làm tăng tốc độ tuần hoàn vi mạch, ma hoàng phối họp với quế chi có tác dụng giãn mạch rõ rệt; hạnh nhân, cam thảo không ảnh hưởng đến tuần hoàn vành tai; như vậy, tác dụng giãn mạch, tăng tuần hoàn dưói da là một trong những phương thức phát hãn của Ma hoàng thang.

Tác dụng trên TKTW:

Ma hoàng thang dùng đường uống liều 10 ml/kg TT (cao lỏng tương đương lg ma hoàng/ml) làm tăng hoạt động tự phát của chuột nhắt trắng, các tổ họp (ma hoàng + quế chi + hạnh nhân, ma hoàng + quế chi + cam thảo, ma hoàng + quế chi, ma hoàng + hạnh nhân, ma hoàng + cam thảo) cũng có tác dụng tương tự.

Acid glutamic, acid aspartic là các chất dẫn truyền thần kinh (kích thích) quan trọng trong não. Ma hoàng thang và các tổ hợp có tác dụng cải thiện đáng kể hàm lượng acid aspartic và acid glutamic vỏ não ở thuỳ trán chuột cống trắng; phối với với cam thảo và quế chi, tác dụng này của ma hoàng giảm đi.

Chứng tỏ quế chi vói tác dụng điều chỉnh đối với chất dẫn truyền thần kinh nhóm acid amin đóng vai trò giảm tác dụng không mong muốn của ma hoàng.

Tóm lại

Công năng tân ôn phát hãn của Ma hoàng thang chủ yếu có liên quan đến các tác dụng dược lý như làm ra mồ hôi, hạ sốt, giảm đau, kháng vi sinh vật gây bệnh, giãn mạch máu… là căn cứ quan trọng trong sử dụng thuốc để điều trị các chứng sợ lạnh phát sốt, đau đầu, đau nhức minh mẩy.

Trên lâm sàng chủ yếu dùng điều trị ngoại cảm phát sốt, cảm mạo (sốt virus), viêm amidan. Chủ yếu sử dụng cho bệnh, nhân biểu thực chứng không có mồ hôi. Công năng tuyên phế bình suyễn của Ma hoàng thang có liên quan đến tác dụng chống dị ứng, bình suyễn, kháng viên, long đờm, hiện nay thường dùng trị liệu ho hen suyễn tức.

Độc tỉnh và tác dụng bất lợi

LD50 cùa Ma hoàng thang trên chuột nhắt trắng dùng đường uống là 51,07 g/kg TT.